We Refugees Archive

ערגעץ־װוּ בײַ דער סטאַנציע פּילאַװאַ, אָדער סאַבאַלעװ, האָבן מיר דערהערט אַ גערויש פֿון עטלעכע אַעראָפּלאַנען, גאָר נאָענט און נעענטער. שוין איבער אונזערע קעפּ. האָבן מיר נישט געװוּסט, װאָס איז בעסער? בלײַבן אין די װאַגאָנעס אָדער לויפֿן אין פֿעלד, צום װאַלד.

דער אינסטינקט פֿון לויפֿן האָט געזיגט. האָבן מיר זיך אַלע אַ לאָז געטון אין פֿעלד אַרײַן.

[…] שפֿלות, מינדערװערטיקײט, אונטערטעניקײט ביז חרפּה פֿילט זיך אין אַזאַ לויפֿן. מענטש פֿון תּורה און װיסן, מענטשן פֿון בעטהאָװענס סימפֿאָניעס, פֿון באַדלערס לידער, פֿון מיקעל אַנדזשעלאָס סקולפּטורן… ביסט אַ שעפּס און לויפֿסט װי אַ שעפּס… און װי אויף צו להכעיס דערזע איך צװישן די מענטשן אַ װײַסן שמעטערלינג. ער שװעבט, ער פֿלאַטערט, דער לעצטער שמעטערלינג, װעלכער איז ערגעץ דאָ געבוירן געװאָרן אין די ערשטע װאַרעמע הערבסט־טעג…

[…] שפּעטער זיצט מען װידער אין װאַגאָן.

[…] מיר זענען דאָ אין װאַגאָן צונויפֿגעמישט: ייִדן מיט קריסטן. […] נעכטן איז מען געװען אין פֿאַרשידענע קװאַרטאַלן פֿון װאַרשע. פֿרעמד אײנער צום צװײטן, בײז אײנער אויפֿן צװײטן. איצט קוקט מען בשותּפֿות אַרויס פֿון פֿענסטער. […] מיר זענען מענטשן און מיר האָבן אײן סכּנה, װעלכע האָט אונדז פֿאַראײניקט. הלװאַי װאָלט אונדז פֿריער אַזוי פֿאַראײניקט די פֿרײד, די שײנקײט און די ערלעכקײט פֿון לעבן. נאָר נישט בלויז ייִדן מיט קריסטן האָבן זיך פֿריער געביסן. ייִד מיט ייִד – אויך.

[…] אין װאַגאָן איז געװען טומלדיק, אָבער דאָך איז עס ביסלעכװײַז געװאָרן די הײם פֿאַר הײמלאָזע. אַ הײם מיט דראַמאַטישע, טראַגישע און קאָמישע מאָמענטן. נישט אַלצדינג געדענקט זיך. נישט אלץ איז שוין צײַט צו באַשרײַבן. איך כאַפּ בלויז אַרויס פֿון זכּרון עפּיזאָדן.

[…] איך װײס, איך פֿיל, אַז אַנטקעגן די צרות, װאָס אַנדערע האָבן דורכגעלעבט און לעבן אויך איצט דורך, באַדאַרף איך זיך פֿאַררוקן אין אַ װינקל… איך װײס דאָס גאַנץ גוט. אָבער מען באַדאַרף זאַמלען די יסורים, די גרויסע און קלײנע. זאַמלען פֿאַר דעם גרעסטן פּנקס פֿון מענטשישע לײדן. יסורים, װאָס גיהנום איז בלײך אַנטקעגן זײ – זאָלן דאָס דורות לערנען און זאָלן דורות אַנדערש אָנהײבן צו לעבן.

[…] די נאַכט איז, װי שטענדיק, געזונקען אין איר נאַכט־הײם, אַלץ טונקעלער, שוין באַלד אינגאַנצן פֿינסטער. […] אָבער די נאַכט־פֿינסטערניש האָט דאָ הײַנט קײן שליטה נישט געהאַט: פֿון בײדע זײַטן אַרום שאָסײ האָבן זיך געזען װײַטע און נאָענטע פֿײַערן, דאָס האָבן געברענט דערפֿער און שטעטלעך. […] פֿון בײדע זײַטן האָבן מיר די פֿײַערן געזען און געטראַכט האָבן מיר דערבײַ: די אילומינאַציע פֿון צװאַנציקסטן יאָרהונדערט. אָט האָסטו די אַלע חלומות פֿון גלײַכהײט, פֿון פֿרידן, פֿון בעסערן מענטש…

[…] אַ געפֿיל האָבן מיר געהאַט, אַז מיר האָבן איבערגעלאָזט אַ בית־עולם… קײן סך כוח בלײַבט נישט נאָך אַזאַ טאָג, גלויבן אַװדאי נישט. צום ערשטן האַלט דיך דער געדאַנק פֿון עגאָאיסטישע זעלבסטרעטונג. אַװעקגײן, אַנטלויפֿן פֿון דעם שרעקלעכן אומגליק, אַװעקגײן, אַנטלויפֿן פֿאַר יעדן פּרײַז. זיך נישט אומקוקן, נישט טראַכטן, נישט פֿילן און נישט מיטפֿילן. אָבער דערנאָך, װען מען געפֿינט זיך שוין אין אַ קלענערער סכּנה, דעמאָלט קומט אַ פֿראַגע צו זיך אַלײן: צוליב װאָס לוינט עס די גאַנצע רעטונג? דו לויפֿסט צו דער װעלט און די װעלט איז װי אַ װילדע חיה…

Irgendwo bei der Station Pilawa, oder Sabalev, hörten wir ein Geräusch von einigen Flugzeugen, sehr nah und noch näher. Schon über unseren Köpfen. Wir wussten nicht, was besser ist? Im Waggon bleiben oder ins Feld rennen, zum Wald.

Der Instinkt wegzurennen hat gesiegt. Also sind wir alle los und ab ins Feld. […] Ergebenheit, Minderwertigkeit, Unterwerfung bis einem Gefühl von Schande fühlt man während so einem Wegrennen. Menschen der Torah und des Wissens, Menschen von Beethovens Symphonien, von Baudelaires Gedichten, von Michelangelos Skulpturen… Du bist ein Schaf und rennst wie ein Schaf … Und wie um mich zu ärgern, erspähte ich zwischen den Menschen einen weißen Schmetterling. Er schwebt, er flattert. Der letzte Schmetterling, der irgendwo da in den ersten warmen Herbsttagen geboren worden war …

[…] Etwas später saßen wir schon wieder im Waggon.

[…] Wir sind im Waggon gemischt: Juden mit Christen. […] Gestern noch war man in verschiedenen Bezirken von Warschau. Fremde füreinander, böse einer auf den anderen. Jetzt guckte man gemeinsam aus dem Fenster. […] Wir sind alle Menschen und wir sind einer Gefahr ausgesetzt, die uns vereinigt hat. Wenn uns doch nur früher die Freude, Schönheit und Ehrlichkeit des Lebens so vereinigt hätte. Und damals haben sich nicht nur Juden mit Christen gestritten. Juden mit Juden – auch.

[…] Im Waggon war es laut, aber trotzdem wurde es schrittweise ein Zuhause für Heimatlose. Ein Heim mit dramatischen, tragischen und komischen Momenten. Nicht an alles kann ich mich erinnern. Die Zeit reicht nicht aus, um alles zu beschreiben. Ich greife nur nach einzelnen Episoden in meinem Gedächtnis. […] Ich weiß, ich fühle, dass, im Vergleich zu den Leiden, die andere durchgestanden haben oder noch jetzt durchstehen, ich mich in einer Ecke verstecken sollte… Ich weiß das ganz gut. Aber man muss die Leiden sammeln, die großen und kleinen. Sammeln für die großen Chroniken der menschlichen Leiden. Leiden, die selbst die Hölle erblassen lassen – zukünftige Generationen sollen das weitergeben damit zukünftige Generationen anfangen, anders zu leben.

[…] Die Nacht sank wie immer in ihr nächtliches Zuhause, alles verdunkelte sich, schon bald vollständig finster. […] Aber die Nachtfinsternis hatte heute keine Macht: Auf beiden Seiten der Chaussee konnte man Feuer sehen, fern und nah, es brannten Dörfer und Shtetlekh. […] Auf beiden Seiten sahen wir die Feuer und dachten dabei: Die Illuminationen des zwanzigsten Jahrhunderts. Dort hast du all die Träume von Gleichheit, Frieden, vom besseren Menschen …

[…] Wir hatten das Gefühl, dass wir einen Friedhof hinter uns gelassen haben… Viel Kraft bleibt nach so einem Tag nicht übrig, Glauben schon gar nicht. Zuerst hast du den Gedanken an egoistischen Selbstmord. Weggehen, Entlaufen von diesem schrecklichen Unglück, Weggehen, Entlaufen um jeden Preis. Nicht umschauen, nicht nachdenken, nicht fühlen und nicht mitfühlen. Aber danach, wenn man schon in kleinerer Gefahr ist, dann kommt die Frage an sich: Lohnt sich die ganze Rettung? Du rennst der Welt entgegen, während die Welt ein wildes Tier ist …

Zusman Segalovitsh (1884–1949), 11Für biografische Details siehe Cohen, Nathan: Segalovitsh, Zusman in: The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe, https://yivoencyclopedia.org/article.aspx/Segalovitsh_Zusman (25.9.2019). gilt als einer der populärsten jiddischen Schriftsteller im Polen der Zwischenkriegszeit. Er war einer der wenigen polnisch-jüdischen Schriftstellern, die einen Sitzplatz im sogenannten Journalistenzug ergattern konnten, der in der Nacht vom 5. auf den 6. September 1939 Warschau vorerst in Richtung Lublin verließ, um dem deutschen Einmarsch zu entgehen, und am 10. Oktober 1939 in Vilnius ankam. Auf der Flucht und inmitten der immerwährenden Gefahr deutscher Bombardierung philosophiert Segalovitsh über die angeblichen Errungenschaften der europäischen Zivilisation und des Menschseins im Zustand des Fliehens.

Segalovitsh erreichte Vilnius, wo er zwei Jahre blieb. 1941 verließ er Vilnius, um über die Sowjetunion nach Palästina zu gelangen, und überlebte so die Shoah. 1948 erreichte er die USA, wo er bis zu seinem Tod 1949 lebte.

Fußnoten

• 1Für biografische Details siehe Cohen, Nathan: Segalovitsh, Zusman in: The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe, https://yivoencyclopedia.org/article.aspx/Segalovitsh_Zusman (25.9.2019).

Exzerpte aus:

Segalovitsh, Zusman, 1947: Gebrente Trit : Eyndrikn un iberlebungen fun a plitim-vanderung, Buenos Aires: Tsentral-Farband fun poylishe yidn in Argentine, Kapitel 3: Der tsug fun zshurnalistn.

Von der Steven Spielberg Digital Yiddish Library des Yiddish Book Center.