We Refugees Archive

מיט װאָס פֿילן פּלײטים אויס זײער טאָג?

ייִדן גיבן עצות טשעמבערלענען און האָבן צו אים טענות:

– הלמאַי שיסט ער ניט?

–װי לאַנג איז דער שיעור צו שװײַגן?…

דערװײַלע אָבער דערמאָנט מען זיך, אַז מען איז ניט מער, װי אַ זינדיקער פּליט און… מען שלעפּט צונויף די צװײ שמוציקע העמדער, מען לויפֿט מיט זײ אין „קאָמיטעט“, אין „טאָז“. ס’איז דאָ – באַקומענ אַ קװיט אויף אויסצוװאַשן 8 שטיקלעך װעש.

אַדװאָקאַט איקס קען ניט פֿאַרטראָגן די עװלה, װאָס די װעלט איז לגבי אים באַגאַנגען: 6 חדשים װי ער איז שוין אויס אַדװאָקאַט. ער שלעפּט זיך אַרום איבער די גאַסן פֿון װילנע, שטײט אין אַ רײ, כּדי צו האָבן די זכיה, אַז זײַנע 8 שטיקלעך װעש זאָלן צוגענומען װערן אין דער װעשערײַ פֿון „טאָז“.

חבֿרה, װאָס שטײט דאָ אין דער רײ, מאַכט זיך פֿרײלעך:

– בערל, װוּ האָסטו די פּיזשאַמע?

אַ דאַמע, װאָס איז „נעבעך“ געפֿאַלן און מוז אויך אָנקומען צום „טאָז“, קען עס ניט פֿאַרטראָגן:

– אַ קלײניקײט, פֿאַרהאַן זיך איבער װאָס צו װיצלען…

יעדער האָט זיך זײַנע פֿאַראינטערעסירונגענ. אינזשעניער ז. איז אַ כעמיקער און אים האָט גאָר פֿאַראינטערעסירט די „סקאַלביקלע“ (װעשערײַ).

– אַ קלײניקײט, אַ װעשערײַ, װאָס גיט אַרויס איבער 50.000 שטיקלעך װעש אַ חודש!

דער פֿאַרװאַלטער פֿון דער װעשערײַ איז ליבנסװערדיק און קלערט אויף:

די װעשערײַ אַרבעט אין דרײַ שיכטן. פֿאַרהאַן דאָ 58 אַרבעטער און אָנגעשטעלטע, ייִדן און קריסטן. דאָ זײַנען באַשעפֿטיקט די בעסטע פֿאַכמענער פֿון שטאָט.

– מיר באַדינען אַלע ייִדישע פּלײטים, אין דורכשניט בײַ 7.000 אינטערעסאַנטן אַ חודש, דאָס רובֿ פּלײטים פֿון אינטערנאַטן, באַשפּײַזונג־פּונקטן און קיבוצים. הײַנט־צו־טאָג איז דאָס אײנע פֿון די גרעסטע ייִדישע אונטערנעמונגען אין װילניוס בכּלל.

מיר שפּאַצירן מיטן אינזשעניער איבער דער אײגנאַרטיקער פּלײטים־װעשערײַ בײַם „טאָז“:

22 מענטשן האָב איך אָנגעצײלט בײַ די באַליעס. די װעשנס שאָקלען זיך אין שװערע אָנשטרענגונגען – פּלײטים־װעש.

אָט קלערן זײ אונדז אויף:

– װען איר זאָלט באַקוקן די װעש?

– שמוציק איז ניט קײן װאָרט אויף צו באַצײכענען עס…

– װען איר זאָלט זען דעם צושטאַנד פֿון די װעש, װי קען מען אַזוינס װאַשן?

און אַ װעשן שלעפּט אַרויס פֿון איר באַליע אַ שטיקל װעש, װעגן װעלכן ס’איז שװער צו זאָגן, צי דאָס איז אַ העמד, צי איז דאָס…

דער פֿאַרװאַלטער טײַטשט אויס:

– אײגנטלעך האָט מען פּראָיעקטירט אײַנצושטעלן בײַ דער װעשערײַ אַ פּונקט װאָס זאָל לאַטען. עס װײַזט זיך אָבער אַרויס, אַז מען דאַרף דאָ פֿאַרריכטן 90 פּראָצענט פֿון די װעש. װער איז דאָס בכּוח? – דאָס װאָלט דאָך אונדז אײַנגעשלונגען אַ ריזיקן בודזשעט. פֿון װאַנען זאָלן מיר נעמען געלט דערויף?

– מיר פֿאַרניצן דאָ – זאָגט דער פֿאַרװאַלטער – אַ האַלבן טאָן זײף אַ חודש. 12 פּרעסערס אַרבעטן צו 24 שעה אין מעת־לעת.

כּדי צו קענען אַלעמען באַדינען צו דער צײַט, זײַנען מיר געװען געצװוּנגען אײַנצושטעלן אַ מעכאַניזם, װאָס זאָל אויף אַ שנעלן אופֿן טריקענען די װעש. מיר האָבן שוין דערגרײכט דעם מאַקסימום – 3 שעה דויערט דאָס אויסטריקענען אַ טראַנספּאָרט װעש.

פֿאַרהאַן דאָ אויך ספּעציעלע מאַשינעס אויף אויסצודרײען די װעש: זײ פֿאַרשפּאָרן אונדז 75 פּראָצ‘ אַרבעט. דער „אָזע–טאָז“ – גרויסט זיך דער פֿאַרװאַלטער – קלערט איצט צו מעכאַניזירן די גאַנצע װעשערײַ, קויפֿט אײַן מאַשינעס און בײַט דעם לאָקאַל – דאָס װעט נאָך מער ראַציאָנאַליזירן און פֿאַרשנעלערן אונדזער אַרבעט.

מיר קוקן זיך צו צו די װעש: רײן, געװאַשן אָן כלאָר און… די װיצן אין דער רײ גײען אָן אויפֿהער.

די פֿרײלן, װאָס נעמט אָן װעש צום װאַשן, קלערט אויף, אַז אַזוינע צעריסענע װעש איז שװער צו װאַשן. צװײ ייִנגערע פּלײטים העלפֿן איר אונטער:

– אדרבא, גיט מיר טאַקע אַ קװיטל אין פּלײטים־קאָמיסיע, אפֿשר װעט מען דאָרט קריגן אַ העמד?

אַ צװײטער כאַפּט אונטער:

– חבֿר, שרײַבט אַ „פּראָשעניע“ און לײגט בײַ דאָס העמד און אַז איר װעט אונטערװאַרטן אַ חודש, דאַן…

– דאַן װעט איר באַקומען אַן אָפּזאָג – האַלט אונטער דער ערשטער…

דער פּלײטים־עולם איז, װי מיר זעען, פֿרײלעך און װיצלט זיך אויפֿן חשבון פֿון דער פֿלײטים־נויט.

Mit was füllen Geflüchtete ihren Tag aus?

Juden geben Chamberlain Ratschläge und beschweren sich:

– Warum schießt er nicht?

– Wieviel länger will er noch schweigen?…

Dann erinnert man sich aber schnell, dass man nicht mehr als ein sündiger Flüchtling ist und… schmeißt die zwei Hemden zusammen, rennt mit ihnen zum „Komitee“, zum „TOZ“. Dort gibt es eine Quittung, um 8 Kleidungsstücke zu waschen.

Anwalt X kann die Ungerechtigkeit nicht ertragen, die die Welt an ihm begangen hat: 6 Monate schon ist er kein Anwalt mehr. Er schleppt sich über die Gassen von Vilnius, steht an in Schlangen, um die Ehre zu erhalten, dass seine 8 Kleidungsstücke in der Wäscherei von „TOZ“ angenommen werden.

Eine Gruppe von Freunden, die da in der Schlange stehen, machen sich lustig:

– Berl, wo hast du die Pyjamas?

Eine Dame, die „unglücklicherweise“ sozial gefallen ist und auch zum „TOZ“ kommen muss, kann es nicht vertragen:

– Hier gibt es wirklich nichts, über das man sich lustig machen könnte…

Jeder hat seine Interessen. Der Ingenieur Z. ist Chemiker und ihn interessiert die „Skalbikle“ (Wäscherei) sehr.

– Peanuts, eine Wäscherei, die über 50.000 Kleidungsstücke im Monat ausgibt!

Der Verwalter der Wäscherei ist liebenswürdig und klärt auf:

Die Wäscherei arbeitet in drei Schichten. Es gibt 58 Arbeiter und Angestellte, Juden und Christen. Hier sind die besten Fachmänner der Stadt beschäftigt.

– Wir bedienen alle jüdischen Geflüchteten, im Durchschnitt um die 7.000 Interessenten im Monat, die meisten davon Geflüchtete aus den Wohnheimen, Essensausgaben und Kibbutsim. Heutzutage ist das eine der größten jüdischen Unternehmen in ganz Vilnius.

Wir spazieren mit dem Ingenieur durch die eigenartige Geflüchteten-Wäscherei von „TOZ“:

22 Menschen habe ich bei den Waschwannen gezählt. Die Wäscher wiegen sich schwer – Wäsche von Geflüchteten waschend.

Schon klären sie uns auf:

– Wann soll die Wäsche angeschaut werden?

– Schmutzig ist kein Wort, um sie zu beschreiben…

– Wenn ihr den Zustand der Wäsche sehen würdet, wie kann man sowas waschen?

Und eine Wäscherin trägt aus einer Waschwanne ein bisschen Wäsche, über die schwer zu sagen ist, ob das ein Hemd ist oder…

Der Verwalter übersetzt:

– Eigentlich hatte man geplant, bei der Wäscherei einen Punkt einzurichten, an dem geflickt wird. Es hat sich aber herausgestellt, dass man theoretisch 90 Prozent der Wäsche reparieren müsste. Wer könnte das schaffen? – Das hätte doch ein riesiges Budget verschlungen. Von wo sollen wir dafür das Geld nehmen?

– Wir benutzen hier – sagt der Verwalter – eine halbe Tonne Seife pro Monat. 12 Presser arbeiten 24 Stunden pro Tag.

Um alle pünktlich bedienen zu können, sind wir gezwungen, einen Mechanismus einzurichten, durch den die Wäsche auf eine schnelle Weise trocknet. Wir haben schon das Maximum erreicht – 3 Stunden dauert das Trocknen eines Transports an Wäsche.

Es gibt auch spezielle Maschinen, um die Wäsche auszuwringen: sie erspart uns 75 Prozent Arbeit. Der „TOZ-OZE“ – erzählt der Verwalter stolz – überlegt jetzt, die ganze Wäscherei zu mechanisieren, kauft eine Maschine und will die Räumlichkeiten ändern – das wird unsere Arbeit noch mehr rationalisieren und beschleunigen.

Wir gucken die Wäsche an: rein, gewaschen ohne Chlor und… die Witze in der Schlange gehen weiter ohne Unterlass.

Das Fräulein, das die Wäsche zum Waschen annimmt, klärt auf, dass solch zerrissene Kleidung schwer zu waschen ist. Zwei jüngere Geflüchtete stimmen ihr zu:

– Bitteschön, gibt mir einfach eine Quittung für die Geflüchtetenkommission, vielleicht werde ich dort ein Hemd kriegen?

Der Zweite fährt fort:

– Junge, schreiben Sie ein „Petition“ und legt sie zum Hemd dazu und dass ihr einen Monat warten werdet, dann…

– Dann werde ich eine Absage bekommen – beendet der Erste…

Die Geflüchtetenmenge ist, wie wir sehen, fröhlich und macht Witze auf Kosten der Flüchtlingsnot.

Einige Tage nach dem deutschen Überfall auf Polen beschließt Herman Kruk (1897-1944), polnischer Jude und Aktivist des Bund, angesichts der immanenten Gefahr durch die heranrückende Wehrmacht aus Warschau zu fliehen. Kruk floh nach Vilnius, wo er als Reporter für die jiddische Zeitschrift Folks-gezunt im Frühjahr 1940 über die Geflüchtetensituation, Geflüchtetensorgen, Unterstützungsnetzwerke und Identitätsfragen berichtete und philosophierte.

In Vilnius lebte er fast vier Jahre und durchlebte das Schicksal der jüdischen Gemeinde unter sowjetischer, litauischer, wieder sowjetischer und schließlich deutscher Besatzung. Von 1941 bis 1943 lebte er im Vilnaer Ghetto. Seine Zeit in Vilnius dokumentierte Kruk als Chronist und berichtete über die Unterstützungsnetzwerke für polnisch-jüdische Geflüchtete vor der deutschen Besatzung der Stadt, von seinen vergeblichen Versuchen, aus der Stadt zu fliehen, von seiner Verzweiflung über den Einmarsch der Wehrmacht und seiner Trauer über das Schicksal seiner Heimatstadt Warschau, aber auch über seine Beweggründe, das Erlebte für die kommenden Generationen schriftlich festzuhalten. Im Jahr 1943 wurde er in das Konzentrationslager Klooga nahe Tallinn deportiert, wo er im September 1944 kurz vor dem Eintreffen der Roten Armee ermordet wurde. Teile seines Manuskripts sind bis heute verschollen.

Exzerpt:

Kruk, Hermann, April 1940: Pleytim (2ter reportazsh), pp. 11–13 in: Folksgezunt: Ilustrirter populer-visnshaftlekher zshurnal far higyene un meditsin 4, p. 12.

Für die gesamte Ausgabe siehe Epaveldas – Lithuanian Digital Cultural Heritage.