We Refugees Archive

אַ גאַנצע רײ פּליטים האָבן קײן זאַך ניט געטאָן און נאָר געזוכט װעגן, װי אַזוי צו פֿאָרן װײַטער. פּעסער האָבן אַלע באַקומען. דאָס פּראָבלעם פֿון װיזעס האָט מען אויף שנעל געלײזט: אויף עטלעכע װילנער גאַסן האָבן זיך אײַנגעאָרדנט נײַע „קאָנסולן“, װעלכע פֿלעגן געבן װיזעס פֿאַר אַלע לענדער אין דער װעלט, פֿאַר אַ גאַנץ קלײנעם אָפּצאָל. אַגבֿ, כּמעט אַלע אַמבאַסאַדעס אין קאָװנע האָבן גערן געגעבן װיזעס צום אַרויספֿאָרן… אַ סך פּליטים זײַנען טאַקע, אין דעם פּעריאָד, אַרויסגעפֿאָרן פֿון װילנע דורך װלאַדיװאָסטאָק קײן יאַפּאַן; דורך אָדעס קײן פּאַלעסטינע א.אַ.װ. די פּליטים פֿלעגן פֿאַרקויפֿן פֿון זיך דאָס לעצטע, אַבּי צו שאַפֿן די נויטיקע געלט־סומע אין עפֿעקטיװע דאָלאַרן, אויף אײַנצוצאָלן פֿאַר די רײַזע־הוצאות. געהאָלפֿן האָט אַ סך דער „דזשאָינט“, און פֿאַרשײדענע ייִדישע פּאָליטישע אָרגאַניזאַציעס.

קאָמישע סצענעס האָבן זיך דאַן אָפּגעשפּילט אין דער סאָװעטישער אַמבאַסאַדע. זײ פֿלעגן פֿאַרלאַנגען פֿאַר די טראַנזיט־װיזעס און רײַזע־בילעטן ביז װלאַדיװאָסטאָק, נאָר אין עפֿעקטיװע דאָלאַרן. אויפֿן ענטפֿער, אַז ס’איז פֿאַרבאָטן צו האַנדלען מיט װאַלוטע און, אַז די מלוכה־באַנק פֿאַרקויפֿט ניט קײן װאַלוטע, האָבן זײ געראַטן צו גײן קויפֿן אויף דער שװאַרצער בערזע, אָדער אין דער קאַפֿע „מאָניקאַ“, און פֿאַרזיכערט דערבײַ, אַז ס’װעט קײנעם קײן שום שלעכטס ניט געשען. […]

אין יענע צײַט זײַנען אויך געװען מאַסן פֿאַלשע װיזעס. די סאָװיעטישע אַמבאַסאַדע האָט דאָס גוט געװוּסט. אײנמאָל אין אַן אינדערפֿרי, װען מען האָט געעפֿנט די אַמבאַסאַדע, און דער װאַרטעזאַל איז גלײַך פֿאַרפֿולט געװאָרן מיט ייִדן, איז אַרויס אַן אָפֿיציר און אַ זאָג געטאָן: „בירגער, הײַנט גיט מען װיזעס נאָר די יעניקע, װעלכע האָבן ריכטיקע ענדציל־װיזעס. די אַנדערע זאָלן קומען מאָרגן“… אין אײן מאָמענט איז דער גאַנצער זאַל אויסגעלײדיקט געװאָרן פֿון באַזוכער.

אַ סך האָבן ניט געקענט אַרויספֿאָרן, צװישן זײ דער געװעזענער סײם־דעפּוטאַט לײבל מינצבערג, דער אָרטאָדאָקסישער סענאַטאָר טראָקענהײם, דער בונדיסט הערמאַן קרוק א.אַ.װ. זײַענדיק אין עסטלאַנד אין קאָנצענטראַציע־לאַגער, האָט מיר קרוק געװיזן, אַז ער טראָגט אויף זיך אַ זעקעלע מיט אויסלענדישע דאָקומענטן, מיט װעלכע ער איז לסוף פֿאַרברענט געװאָרן. […]

נח [פּרילוצקי] איז געװען אַן אומפֿאַרבעסערלעכער אָפּטימיסט. זײַן אָפּטימיזם האָט אים געבראַכט צום אַומגליק. אין דער צײַט װען דאָס רובֿ פּליטים, ייִדישע שרײַבער, האָבן מיט אַלע כּוחות זיך באַמיט װעגן פּעסער און װיזעס צו פֿאָרן װײַטער, האָט נח ניט געװאָלט דערפֿון הערן. ער איז ממש באַצויבערט געװען פֿון ראַטנפֿאַרבאַנדס כּוח און פֿון די נײַע אויפֿגײענדיקע מעגלעכקײטן. „אין קײן שום לאַנד אויף דער װעלט װעל איך ניט האָבן אַזעלכע מעגלעכקײטן פֿאַר מײַן װיסנשאַפֿטלעכער אַרבעט, װי אין ראַטנפֿאַרבאַנד“ – פֿלעגט ער טענהן. ער האָט זיך אײַנגעאָרדנט אין אַ שײנער דירה, מיט די נויטיקע מעבל און דער עיקר מיט ביכער, ביכער אָן אַ שיעור פֿון דער װילנער אוניװערסיטעט־ביבליאָטעק און פֿון ראַנטפֿאַרבאַנד.

אין די טעג פֿלעג איך אָפֿט רעדן מיט נחן װעגן פֿאָרן װײַטער, װי עס טוען אַ סך פּליטים. נאַטירלעך, האָבן מיר אויך מורא געהאַט פֿאַר מעגלעכע רעפּרעסיעס צוליב אונדזער פֿריערדיקער טעטיקײט אין פּוילן. אויף דעם האָט נח שטענדיק מיר געענטפֿערט: „קעגן די בונדיסטן װענדן אָן די באָלשעװיקעס רעפּרעסיעס דערפֿאַר, װײַל שוין לענין און סטאַלין פֿלעגן באַקעמפֿן דעם „בונד“ אַלס קאָנטעררעװאָלוציאָנערע, מענשעװיסטישע באַװעגונג. צענדליקער יאָרן איז פֿאַר זײ דער „בונד“ געװען געפֿערלעך, װײַל זײ אַרבעטן און װירקן צװישן אַרבעטער און רעדן אין נאָמען פֿון סאָציאַליזם. דער ציוניזם װידער װערט דורך זײ באַקעמפֿט אַלס רעאַקציאָנערע, פּראָענגלישע באַװעגונג. דאַקעגן מיר, די פֿאָלקיסטן, זײַנען געװען אַ בירגערלעכע פּאַרטײ, װאָס האָט מיט אַרבטער און סאָציאַליזם געהאַט אַ קנאַפּן שײכות. פֿאַרקערט, לעצטנס, זײַנען מיר געװען די אײנציקע ייִדישע בירגערלעכע פּאַרטײ, װאָס איז געגאַנגען אין פֿאָלספֿראָנט צוזאַמען מיט די קאָמוניסטן. קײן שום רעפּרעסיעס קעגן אונדז קענען ניט זײַן און װעלן ניט זײַן. דאָס איז אײנס.

איצט, װוּהין זאָל איך פֿאָרן? קײן אַמעריקע? און זײַן פֿאַראורטײלט „נאַ כליעב לאַסקאַװי“ (אויף חסד־ברויט) פֿון אַב. קאַהאַן און אַנדערע. איך בין געװען אין אַמעריקע און װײס, װי ס’זעט דאָרט אויס דאָס ייִדישע לעבן. ס’איז ניט קײן אָרט פֿאַר מיר“.

Eine ganze Reihe von Geflüchteten haben gar nichts gemacht und nur nach Wegen gesucht, irgendwie weiterfliehen zu können. Pässe haben alle bekommen. Das Visaproblem hat man auch schnell gelöst: Auf vielen Straßen von Vilnius hatten sich neue „Konsule“ eingerichtet, die in der Regel Visen für alle Länder der Welt gegen eine kleine Gebühr ausgaben. Auch haben fast alle Botschafter in Kovno gern Ausreisevisen ausgestellt … Viele Geflüchtete sind sogar, in dieser Zeit, von Vilnius über Vladivostok nach Japan entkommen; über Odessa nach Palästina etc. Die Geflüchteten haben alles verkauft, nur um die nötige Geldsumme in gültigen Dollars zusammenzubekommen, um die Reisekosten bezahlen zu können. Insbesondere der Joint hat hier sehr geholfen sowie verschiedene andere jüdische politische Organisationen.

Merkwürdige Szenen haben sich in der sowjetischen Botschaft abgespielt. Sie verlangten für die Transitvisen und Reisetickets nach Vladivostok in der Regel nur gültige Dollar. Auf die Erwiderung, dass es vorboten sei, mit Währungen zu handeln und dass die Staatsbank keine Währungen verkauft, rieten sie, sie auf dem Schwarzmarkt zu kaufen, oder im Cafe „Monika“, und versicherten dabei, dass niemanden etwas Schlechtes geschehen würde. […]

In jener Zeit waren auch Massen an falschen Visen im Umlauf. Die sowjetische Botschaft wusste das sehr gut. An einem Morgen, als man die Botschaft öffnete und der Wartesaal sich direkt mit Juden füllte, kam der Beamte raus und sagte: „Bürger, heute geben wir Visen nur an diejenigen, die richtige Endzielvisen haben. Die anderen sollen morgen kommen…“ Innerhalb einer Minute war der Saal leer.

Viele konnten nicht weiterfahren, unter ihnen der ehemalige Sejm-Vertreter Leybl Mintsberg, 11Sejm ist die Bezeichnung für eine der beiden Kammern der polnischen Nationalversammlung. der orthodoxer Senator Trokenheym, der Bundist Herman Kruk etc. Als wir in einem Konzentrationslager in Estland waren, 22Das Konzentrationslager Klooga, in dem auch Herman Kruk war und im September 1944 kurz vor dem Eintreffen der Roten Armee ermordet wurde. zeigte mir Kruk, dass er ein Täschchen mit ausländischen Dokumenten bei sich trug, die letztlich zusammen mit ihm verbrannt wurden. […]

Noyekh 33Noyekh Prilutski (1882-1942). Für biographische Details siehe Weiser, Kalman: Pryłucki, Noah in: The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe, https://yivoencyclopedia.org/article.aspx/Pry%C5%82ucki_Noah (25.9.2019). war ein unverbesserlicher Optimist. Sein Optimismus war letztlich sein Unglück. In der Zeit, als die meisten Geflüchteten, insbesondere jüdische Schriftsteller, sich mit allen Kräften um Pässe und Ausreisevisen bemühten, wollte Noyekh davon nichts hören. Er war richtig verzaubert von der Macht der Sowjetunion und den neuaufkommenden Möglichkeiten. „In keinem anderen Land auf der Welt werde ich solche Möglichkeiten für meine wissenschaftliche Arbeit haben, wie in der Sowjetunion,“ war seine Meinung. Er hatte sich eine schöne Wohnung eingerichtet, mit den nötigen Möbeln und vor allem mit Büchern, Büchern ohne Ende von der Universitätsbibliothek von Vilnius und aus der Sowjetunion.

In diesen Tagen habe ich oft mit Noyekh über eine Weiterflucht geredet, für die sich nun viele Geflüchtete entschieden. Natürlich hatten wir auch Angst vor möglichen Repressalien aufgrund unserer ehemaligen Tätigkeit in Polen. Doch darauf hat Noyekh immer geantwortet: „Gegen die Bundisten wenden die Bolschewisten Repressalien an, weil schon Lenin und Stalin den „Bund“ als konterrevolutionäre, menschewistische Bewegung 44Als Menschewiki bezeichnete man Anhänger*innen eines Sozialismus, der auf der Revolution und Herrschaft der Massen beruhte, und nicht auf einer Kaderpartei. Damit standen sie im Gegensatz zu den Bolschewiki um Wladimir Iljitsch Uljanow (Lenin) und wurden als solche nach der Oktoberrevolution verfolgt. bekämpft haben. Jahrzehnte schon ist der „Bund“ für sie gefährlich, da sie unter Arbeiter arbeiten und wirken und im Namen des Sozialismus sprechen. Der Zionismus wiederum wird durch sie als reaktionäre, pro-englische Bewegung bekämpft. Dagegen waren wir, die Folkisten, 55Bezeichnung für die Mitglieder der polnisch-jüdischen Folkspartey. eine bürgerliche Partei, die kaum etwas mit Arbeitern und Sozialismus zu tun hatte. Ganz im Gegenteil waren wir zuletzt die einzige jüdische bürgerliche Partei, die sich in der Volksfront mit den Kommunisten verbunden hat. Es kann und wird keine Repressalien gegen uns geben. Das ist das Eine.

Und überhaupt, wohin soll ich denn jetzt fliehen? Nach Amerika? Und dort zum Bittsteller bei Ab Cahan 66Abraham Cahan (1860-1951), Gründer und Herausgeber der jiddischen Zeitschrift Forverts/The Forward (Vorwärts), die zu den bedeutendsten jiddisch-sprachigen Zeitschriften in den USA gehörten. und anderen verurteilt sein. Ich bin in Amerika gewesen und weiß, wie das jiddische Leben dort aussieht. Das ist kein Ort für mich.“

Fußnoten

• 1Sejm ist die Bezeichnung für eine der beiden Kammern der polnischen Nationalversammlung.
• 2Das Konzentrationslager Klooga, in dem auch Herman Kruk war und im September 1944 kurz vor dem Eintreffen der Roten Armee ermordet wurde.
• 3Noyekh Prilutski (1882-1942). Für biographische Details siehe Weiser, Kalman: Pryłucki, Noah in: The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe, https://yivoencyclopedia.org/article.aspx/Pry%C5%82ucki_Noah (25.9.2019).
• 4Als Menschewiki bezeichnete man Anhänger*innen eines Sozialismus, der auf der Revolution und Herrschaft der Massen beruhte, und nicht auf einer Kaderpartei. Damit standen sie im Gegensatz zu den Bolschewiki um Wladimir Iljitsch Uljanow (Lenin) und wurden als solche nach der Oktoberrevolution verfolgt.
• 5Bezeichnung für die Mitglieder der polnisch-jüdischen Folkspartey.
• 6Abraham Cahan (1860-1951), Gründer und Herausgeber der jiddischen Zeitschrift Forverts/The Forward (Vorwärts), die zu den bedeutendsten jiddisch-sprachigen Zeitschriften in den USA gehörten.

In der Zwischenkriegszeit war Balberyszski Herausgeber der jiddischen Zeitung Der Tog (Der Tag) in seiner Heimatstadt Vilnius. Er verließ Vilnius und wurde Mitglied der polnisch-jüdischen Folkspartey (Volkspartei), um für kulturelle Autonomie der polnischen Judenheit zu streiten. 1925 gründete Balberyszski in Łódź den Verbund jüdischer Handwerker und Kleinunternehmer und wurde der Präsident der größten jüdischen Hilfsorganisation Noten Lekhem (Brotgeber). 1939 führte er die Polnische Demokratische Partei an, einer der drei wichtigsten politischen Parteien im Polen der Zwischenkriegszeit.

In den ersten Septembertagen 1939 entschloss er sich vor der deutschen Wehrmacht nach Vilnius zu fliehen, wo er am 29. September erleichtert ankam. Er traf hier zufällig auf eine ganze Geflüchtetengemeinschaft, die aus alten Freunden und neuen Gesichtern bestand und in den meisten Fällen versuchte, Vilnius als Transitstation auf der Weiterflucht zu nutzen, während andere Vilnius zu ihrem neuen Zuhause machen wollten. Die Visabeschaffung war nicht immer einfach, allerdings bot insbesondere die neue sowjetische Herrschaft Litauens in Sommer 1940 in dieser Beziehung neue Möglichkeiten. Und obwohl die meisten nicht unter sowjetischer Herrschaft leben wollten, gab es einige, die ihr auch Gutes abgewinnen konnten und insbesondere in der staatlichen Förderung des jiddischen Kulturlebens hier eine Zukunft sahen. Die Entscheidung zur Weiterflucht oder zum Verbleib in Vilnius war demnach von Person zu Person unterschiedlich, wie Balberyszski in seinen Gesprächen herausfand, und war abhängig von politischen Beweggründen, Identitäten vor der Flucht und individuelle Zukunftsvisionen.

Nach der deutschen Besatzung Litauens, überlebte Balberyszski die „Liquidierung“ des kleinen und großen Ghettos in Vilnius und erlebte die Befreiung durch die Rote Armee in einem Konzentrationslager in Estland. Nach Kriegsende emigrierte er nach Australien und engagierte sich weiter aktiv in jüdischer Gemeindearbeit. Er gründete die Gesellschaft von Partisanen und Lagerüberlebenden, von der er der Präsident wurde. Seine Erinnerungen, darunter auch dieser Text, wurden 1967 unter dem Titel Shtarker fun ayzn: Iberlebungen in der Hitler-tkufe („Stärker als Eisen: Überleben in der Hitlerzeit“) veröffentlicht.

Exzerpt:

Balberyszski, Mendel, 1967: Shtarker fun ayzn : Iberlebungen in der Hitler-tkufe, Band 1. Tel Aviv: HaMenorah, S. 97–98, 105.

Von der Steven Spielberg Digital Yiddish Library des Yiddish Book Center.