We Refugees Archive

[…] אַרום עלף פֿרי האָט דער צוג זיך אָפּגעשטעלט בײַ אַ קלײן הײַזל פֿון אַ באַן־װעכטער. פֿונדערװײַטנס האָט מען געזען 2־3 פֿאַבריק־קוימענס און עפּעס אַ גרויסע באַן־סטאַציע.

– דאָס איז לוקאָװ! – האָט אונדז אויפֿגעקלערט דער באַן־װעכטער – איך האָב אַ באַפֿעל צו פֿאַרהאַלטן די באַנען, װײַל די לוקאָװער באַן־סטאַציע איז אָקאָרשט געװאָרן באָמבאַרדירט.

[…] דערװײַל אָבער האָבן זיך אונטערגערוקט אַנדערע, דירעקטערע זאָרגן: איבער אונזער באַן האָבן זיך באַװיזן עראָפּלאַנען!

[…] אין צוג איז אַנשטאַנען אַ מוראדיקע סומאַטאָכע. עס האָט זיך איבערגעחזרט דאָס זעלבע, װאָס עס איז געשען אין ענלעכע אומשטענדן אויפֿן דאַנציקער באַנהויף אין װאַרשע ערבֿ אונדזער אַרויספֿאָר: אײניקע זײַנען אַרויסגעשפּרונגען פֿון באַן און אַנטלאָפֿן אין װאַלד אַרײַן, אַנדערע זײַנען אַרויסגעשפּרונגען פֿון באַן און געבליבן ליגן אין די גראָזן נעבן די רעלסן און נאָך אַנדערע זײַנען געבליבן אין באַן.

[…] דער עראָפּלאַן האָט דערװײַל געמאַכט אַן אויסשפּיר־קרײַז איבער אונדזער באַן און איבער דער פּאָמערנער באַן הינטער אונדז. דאַן איז ער אַװעקגעפֿלויגן צוריק אין דער ריכטונג פֿון דער באַן־סטאַציע.

אָבער עס האָט נישט געדויערט קײן פֿינף מינוט – דער עולם האָט קוים באַװיזן זיך צוזאַמענצולויפֿן צום צוג – װי דער זעלבער עראָפּלאַן האָט זיך באַװיזן צום צװײטן מאָל אין באַגלײטונג פֿון נאָך צװײ עראָפּלאַנען.

[…] אויך די דרײַ עראָפּלאַנען האָבן געמאַכט אַן אומקרײַז איבער אונדזער צוג און אַװעקגעפֿלויגן, נישט װאַרפֿנדיק קײן באָמבע. מיר זײַנען געזעסן אין װאַלד און אין די גריבער, װאַרטנדיק מיט האַרצקלאַפּעניש אויפֿן ערשטן אויפֿרײַס. עס זײַנען אָבער אַריבער בלויז עטלעכע מינוטן […] און מען האָט גענומען צו אונדז שרײַען פֿון דרויסן, אַז מיר קענען אַרויסגײן, װײַל די סכּנה איז אַריבער.

אָבער אַרײַנפֿאָרן קײן לוקאָװ האָבן די באַן־מאַשיניסטן זיך אָפּגעזאָגט:

–– […] עס װעט בעסער זײַן, אַז איר װעט אַרײַנגײן אין שטאָט אַרײַן צופֿוס, און מיר װעלן אין עטלעכע שעה אַרום זיך טרעפֿן אויפֿן באַנהויף, כּדי װײַטער צו פֿאָרן.

[…] דער טײַװל האָט געװאָלט, אַז גראָד אין דעם מאָמענט, װען מיר האָבן זיך שוין אינגאַנצן געהאַט דערנענטערט צו דער שטאָט, האָט זיך אָנגעהויבן אַ נײַע באָמבאַרדירונג. […]

[…] עס איז געװען געפֿערלעך צו בלײַבן אין שכנות פֿון װאָקזאַל. מיר האָבן גענומען לויפֿן צו די הײַזער פֿון דער נאָענטסטער גאַס. […] ענדלעך האָט אונדז אָפּגעגליקט צו טרעפֿן אַ לעבעדיקן מענטשן – עפּעס אַ קריסטלעך מײדל איז געשטאַנען פֿאַר אַ פֿאַרהאַמערט קרעמל און געקוקט אויף אונדז מיט נײַגיר. […] זי האָט געעפֿנט די טיר פֿונעם קרעמל. אינעװײניק איז געװען אַ געװעלבל מיט שפּײַז אד“גל. אין געװעלבל האָט זיך אַרײַנגעשטופּט אַ מאַן 10 פֿון אונדזער צוג – קריסטן און אידן. […] עס האָט זיך אַרויסגעװיזן, אַז מיר קענען דאָ קריגן װאָס מיר װילן: ברויט, פּוטער, אײער, װאורשט.

[…] עס איז געװען אַ פּרעכטיקער טאָג. די עראָפּלאַנען זײַנען געהאַט ערגעץ־װאו פֿאַרשװאונדן. […] שפּעטער האָבן מיר געלעגן מיטן פּנים צום הימל און געגלאָצט צום הימל־בלוי, װעלנדיק פֿאַרגעסן דאָס, װאָס עס איז פֿאָרגעקומען ביז איצט, און װאָס עס קען נאָך געשען אין אַ שעה אַרום: די װעלט איז אַזוי שײן, אַזוי שײן!

[…] עס איז געװען אַ מאָמענט, װען איך האָב געטראַכט: און אפֿשר זיך טאַקע נישט אויפֿהויבן? און אפֿשר טאַקע װײַטער נישט פֿאָרן?

אָבער איך האָב זיך אויפֿגעהויבן און װײַטער געפֿאָרן. אלע האָבן זיך אויפֿגעהויבן, כּדי װײַטער צו פֿאָרן.

[…] עס איז געװען אַרום 3 בײַטאָג, װען מיר זײַנען צוריקגעקומען צום חרובֿן לוקאָװער װאָקזאַל און גענומען זוכן אונדזערע װאַגאָנעס. […] בײַ דער באַן האָבן מיר זיך דערװאוסט, אַז „מיר האָבן געהאַט מזל“. דער צוג מיט פּליטים, װאָס איז געפֿאָרן הינטער אונדזער צוג, איז געטראָפֿן געװאָרן פֿון אַ באָמבע, און עס זײַנען געװען קרבנות.

Um ungefähr 11 Uhr hielt der Zug bei einem kleinen Häuschen eines Bahnschaffners. In der Ferne konnte man 2-3 Fabrikschornsteine und einen großen Bahnhof sehen.

– Das ist Łuków! – erklärte uns der Schaffner – Ich habe Befehl, die Züge anzuhalten, weil der Łukówer Bahnhof kürzlich bombardiert worden ist.

[…] Inzwischen hatten wir aber andere vordringlichere Sorgen: Über unserem Zug zeigten sich Flugzeuge!

[…] Im Zug entstand ein angstvoller Tumult. Es wiederholte sich das, was unter ähnlichen Umständen schon vorher auf dem Danziger Bahnhof in Warschau zu Beginn unserer Fahrt geschehen war: Einige sprangen aus dem Zug und liefen in den Wald, andere sprangen aus dem Zug und blieben im Gras neben den Schienen liegen, und wieder andere blieben im Zug.

Das Flugzeug machte derweil einen Aufklärungsflug über unserer Bahn und über der Bahn aus Pommern hinter uns. Dann ist es in Richtung des Bahnhofs weggeflogen.

Aber es dauerte keine fünf Minuten – die Menschenmasse war gerade zum Zug zusammengelaufen – als dasselbe Flugzeug sich das zweite Mal in Begleitung von noch zwei weiteren zeigte.

[…] Auch diese drei Flugzeuge kreisten über unserem Zug und flogen davon, ohne Bomben abzuwerfen. Wir saßen im Wald und in den Gruben und warteten mit Herzklopfen auf die erste Detonation. Es vergingen aber nur einige Minuten […] als man anfing, uns zuzurufen, dass wir rauskommen könnten, weil die Gefahr vorüber sei.

Aber nach Łuków einzufahren, das lehnten die Zugführer ab:

[…] Es wird besser sein, wenn ihr zu Fuß in die Stadt geht und wir uns in einigen Stunden auf dem Bahnhof treffen, um weiterzufahren.

[…] Der Teufel wollte, dass genau in dem Moment, als wir in der Stadt angekommen waren, eine neue Bombardierung anfing.

Es war gefährlich, in der Nähe des Bahnhofs zu bleiben. Wir fingen an, zu den Häusern in der nächsten Straße zu rennen. […] Endlich hatten wir das Glück, einen lebendigen Menschen zu treffen – irgendein christliches Mädchen stand vor einem verbarrikadierten Geschäft und guckte uns neugierig an. […] Sie öffnete die Tür des Geschäfts. Drinnen war ein Geschäft mit Essen etc. Im Laden haben sich um die 10 Mann unseres Zuges hineingedrängt – Christen und Juden. […] Es stellte sich heraus, dass wir hier bekommen konnten, was wir wollten: Brot, Butter, Eier, Wurst.

[…] Es war ein prächtiger Tag. Die Flugzeuge sind irgendwohin verschwunden. […] Später lagen wir mit dem Gesicht zum Himmel und glotzten in den blauen Himmel und wollten alles vergessen, was bis jetzt geschehen war und was noch so alles innerhalb der nächsten Stunde passieren könnte: Die Welt ist so schön, so schön!

[…] Es war so ein Moment, in dem ich dachte: Vielleicht steh ich einfach nicht auf? Vielleicht fahre ich einfach nicht weiter?

Ich stand natürlich trotzdem auf und bin weitergefahren. Alle rafften sich auf, um weiterzufahren.

[…] Es war ca. 15 Uhr, als wir zum zerstörten Bahnhof von Łuków zurückgekommen sind und unsere Waggons suchten. […] Am Zug erfuhren wir, dass “wir Glück gehabt haben”. Der Zug mit den Geflüchteten, der hinter unserem Zug gefahren ist, wurde von einer Bombe getroffen, und es gab Tote.

Pinkhas Shvarts 11Herts, Y. Sh. (ed.), 1956–1968: Doyres Bundistn, Vol. 3. New York, S. 116–122; Schulz, Miriam, 2016. Der Beginn des Untergangs. Die Zerstörung der jüdischen Gemeinden in Polen und das Vermächtnis des Wilnaer Komitees. Berlin: Metropol. http://metropol-verlag.de/produkt/miriam-schulz-der-beginn-des-untergangs/, S. 93. war Mitglied des Bund, Schriftsteller und Korrespondent der jiddischen Folks-tsaytung (Volkszeitung) in Warschau und Bruder des berühmten Chronisten des Holocaust in Litauen, Herman Kruk. 22Für biographische Details siehe Kruk, Herman, 2002. The Last Days of the Jerusalem of Lithuania: Chronicles from the Vilna Ghetto and the Camps, 1939–1944. New Haven: Yale University Press. Er war einer von wenigen polnisch-jüdischen Schriftstellern, die einen Sitzplatz im sogenannten Journalistenzug ergattern konnten, der in der Nacht vom 5. auf den 6. September 1939 Warschau vorerst in Richtung Lublin verließ, um dem deutschen Einmarsch zu entgehen. Ein Zwischenstopp war Łuków. Er erzählt von der ständigen Gefahr deutscher Bombardierungen.

Die Journalisten erreichten am 10. Oktober 1939 nach einer langen, gefährlichen und erratischen Fahrt mit dem Journalistenzug Vilnius. Hier angekommen, zögerten die exilierten jüdischen Geflüchteten nicht lange. Im November 1939 gründete eine Gruppe geflüchteter Schriftsteller- und Journalistenkollegen das Komitee zum Sammeln von Material über die Zerstörung jüdischer Gemeinden in Polen 1939. Es war die wohl früheste jüdische historische Kommission in Osteuropa, die im Schatten der deutschen Verbrechen im Geheimen begann, die Zerstörung des polnischen Judentums seit September 1939 zu dokumentieren. Pinkhas Shvarts überlebte die Shoah, indem er über Vilnius in Richtung New York entkam, und wurde 1957 Führungsmitglied des World Coodinating Committee des Bund.

Fußnoten

• 1Herts, Y. Sh. (ed.), 1956–1968: Doyres Bundistn, Vol. 3. New York, S. 116–122; Schulz, Miriam, 2016. Der Beginn des Untergangs. Die Zerstörung der jüdischen Gemeinden in Polen und das Vermächtnis des Wilnaer Komitees. Berlin: Metropol. http://metropol-verlag.de/produkt/miriam-schulz-der-beginn-des-untergangs/, S. 93.
• 2Für biographische Details siehe Kruk, Herman, 2002. The Last Days of the Jerusalem of Lithuania: Chronicles from the Vilna Ghetto and the Camps, 1939–1944. New Haven: Yale University Press.

Exzerpt:

Pinkhas Shvarts, 1943: Dos iz geven der onheyb, New York: Farlag „Arbeter-ring“, Kapitel 3: In bombardirtn Lukov.

Von der Steven Spielberg Digital Yiddish Library des Yiddish Book Center.