We Refugees Archive

מיטן װאַנדער־שטאָק אין האַנט

1

פֿון װאָקזאַל צו װאָקזאַל

נאַכט. פֿינצטער. אַ דריקנדיקע דראַמאַטישע שטילקײט. מיר דערנענטערן זיך צו דער גרויסער װאַרשעװער קערבעדזש־בריק. […]

טרויעריק, װי עפּעס אַ פֿאַנטאַסטישער לעגיאָן פֿון פֿאַרטיליקטע, ציט זיך אונדזער לאַנגער שװײַגנדיקער צוג איבערן זײַטיקן טראָטואַר פֿון דער בריק. פֿון דאָרטן פֿאַרקערעװן מיר אויף רעכטס און מיר דערנענטערן זיך דורך עטלעכע זײַטיקע גאַסן צום מזרח־װאָקזאַל אין פּראַגע (אַ פֿאָרשטאָט פֿון װאַרשע). […]

דער װעג איז געװען אַן אויסמאַטערנדיקער נישט נאָר פֿאַר זקנים. מיר דאָס „יונגװאַרג“ אַפֿילו, האָבן זיך היפּש געמאַטערט אין דער דומפּיקער לופֿט פֿון דער הײסער, שטיקנדיק־הײסער, זומער־נאַכט.

ענדלעך זײַנען מיר דורך אויסגעשטאָרבענע גאַסן אָנגעקומען צום װאָקזאַל. עס האָט נישט אויסגעזען, אַז פֿון דאָזיקן באַנהויף זאָל איצט אָפּגײן אַ צוג. אַלע טירן פֿון ריזיקן בנין זײַנען געװען אָפּגעשלאָסן, אין אַלע פֿענצטער – פֿינצטער. […]

עמעץ האָט אויסגעפֿונען, אַז מען דאַרף אַרײַנגײן אין װאָקזאַל מיט אַ װײַטן הינטערװעג. פֿאַרמאַטערטע און פֿאַרשװיצטע, האָט מען זיך געשלעפּט זײער װײַט איבער אַ שלעכט־ברוקירטער פּראַגער גאַס ביז מען האָט זיך אַרײַנבאַקומען אין פֿינצטערן, אויסגעשטאָרבענעם באַנהויף.

אַזוי האָט אַ באַנהויף נאָך קײנמאָל נישט אויסגעזען! […]

גײענדיק צו די טונעלן, האָט מען מיט אײן האַנט געשלעפּט די װאַליזעס און מיט דער צװײטער זיך אָנגעהאַלטן פֿאַר דער פּאָלע פֿון דעם, װאָס איז געגאַנגען פֿאַר דיר – אַזוי חושך איז געװען פֿון אַלע זײַטן. […]

מיטאַמאָל – אַ בלענדנדיקע ליכטיקײט און אַזאַ שאַרף־געביטענע „דעקאָראַציע“, אַז נישט אײנעם פֿון אונדז – מיר יעדנפֿאַלס – האָט זיך גענומען מישן אין קאָפּ: צי איז דאָס אַלץ, װאָס קומט מיט מיר איצטער פֿאָר, אַ רעאַלע געשעעניש, צי גאָר אַ מיראַזש, אין װעלכן כ’בין געהײמניספֿול פֿאַרפּלאָנטערט געװאָרן?

איך האָב זיך פּלוצלונג אָפּגעפֿונען אין אַ געדיכטן קנויל פֿון שטײענדיקע און ליגנדיקע מענטשלעכע װעזנס מיט אויסגעקרומטע, פֿאַרנעפּלטע, האַלב־װאַנזיניקע געזיכטער. אַרום מיר האָט פֿון אַלע זײַטן זיך געטראָגן אַ גערויש פֿון טויזנטטער מענטשלעכע שטימען – געשטיקטע געשפּרעכן, געװײנען פֿון קלײנע קינדער, קרעכצן פֿון קראַנקע, אַ װילד  געלעכטער פֿון עפּעס אַ משוגע־געװאָרענער פֿרוי. גאָט אין הימל – אַזוי זעט דאָך מסתּמא אויס דער גיהנום!

נײן, דאָס איז, פֿאַרשטײט זיך, נישט געװען דער גיהנום, נאָר אַ קלײנער אויסשניט פֿון דער קריגס־װירקלעכקײט. אין די העל־ [ז‘ 56] באַלויכטענע טונעלן זײַנען געלעגן טויזנטער פּליטים פֿון פּאָמערן (די מערבֿ־טײל פֿון פּוילן), װאו עס האָט שוין באַלעבאַטעװעט היטלער. זײ זײַנען דאָ געלעגן פֿאַרלאָזן פֿון גאָט, פֿון מענטשן אונ פֿון זײער אײגענער רעגירונג. די אײנציקע װעזנס, װאָס האָבן זיך אַרומגעדרײט צװישן זײ, אײנעם גלעטנדיק איבערן קאָפּ און גיבנדיק אַן אַנדערן אַ הײס גלאָז טײ, זײַנען געװען אַ צװײ צענדליק בראַװע פּוילישע מײדלעך פֿון „רויטן קרײץ“. אָבער בײַ זײער באַנצער װאונדערלעכער באַהערשטקײט האָבן זײ געהאַט אַזעלכע באַגרענעצטע מעגלעכקײטן, אַז דער גיהנום איז… געבליבן אַ גיהנום.

עמעץ האָט געשריגן פֿון אַ װינקל מיט אַ פֿאַרכראָפּעטער שטים:

– אַ באַן זאָל זײַן, זאָג איך! מען האָט אונדז צוגעזאָגט אַװעקצופֿירן אין אַ זיכערן געגנט! װאו איז אונדזער װאָיעװאָדע? װאו?

אַ הײַפֿל מאַטראָסן איז געזעסן אין אַ װינקל און אויף צוזאַמענגעלײגטע האַנט־װאַליזקעס געשפּילט אין קאָרטן, װי זײ װאָלטן אַפֿילו נישט באַמערקט, װאָס עס טוט זיך אַרום זײ. אויף אַ דערנעבנדיק שטיגל זײַנען 2 קלײנטשיקע מײדלעך געלעגן מיט די קעפּ אויפֿן שטײן און געשלאָפֿן. איבער זײ, מיט אַ שטיגל העכער, איז געזעסן אַ משוגענע פּויערטע און זיך געפֿלאָכטן לאַנגע, האַלב־גרויע צעפּ, אויסברעכנדיק אַלע װײַלע מיט אַ װילד, װאַנזיניק געלעכטער. נישט װײַט פֿון איר איז געלעגן אַ פֿרוי אין שטאָטישער נעטער קלײדונג – אַפֿילו אַ דאַמען־קאַפּעלוש האָט זיך געװאַלגערט אויף אַ װאַליזע דערנעבן – און פֿון איר מויל האָט זיך געטראָגן מאָנאָטאָן און אומאויפֿהערלעך אַ מאַטע טויזנט־מאָל איבערגעחזרטע פֿראַזע:

– יעזו – האָט די פֿרוי געפּרעפּלט מיט איר ליפּן – יעזו טײַערער, איך װעל באַלד שטאַרבן…

אָבער נישט נאָר יעזוס, נאָר אַפֿילו די מײדלעך פֿון רויטן קרײץ האָבן זיך אויף איר נישט אומגעקוקט. פּונקט אַזוי האָבן קײנעם נישט אינטערעסירט פֿאַרשידענע אַנדערע קרעצזערײַען, װאָס זײַנען געקומען פֿון אַנדערע װינקלען פֿונעם גרויסן טונעל.

די דאָזיקע אַלע אומגליקלעכע האָבן געװאַרט אויף באַנען, װאָס זאָלן זײ – לויט די פֿאַרזיכערונגען פֿון פֿאַר עטלעכע טעג צוריק – אָפּפֿירן „אין אַ זיכער אָרט“. זײ האָבן, נעבעך, גאָרנישט נישט געװאוסט, די דאָזיקע אומגליקלעכע, אַז מאָרגן פֿרי װעט װאַרשע אַלײן זיך שוין געפֿינען אין דער לאַגע פֿון אַן איבערגעלאָזענער אויף הפֿקר…

Mit dem Wanderstock in der Hand

1

Von Bahnhof zu Bahnhof

Nacht. Dunkelheit. Eine bedrückende, dramatische Stille. Wir näherten uns der großen Warschauer Kerbedzshe-Brücke 11Heute wahrscheinlich: Most Świętokrzyski. […]

Traurig, irgendwie wie eine märchenhafte Legion von Vertriebenen, zieht sich unser Zug schweigend über den Gehweg der Brücke. Von dort biegen wir rechts ein und nähern uns durch einige Seitengassen dem Ostbahnhof von Praga (einer Vorstadt von Warschau). […]

Der Weg war unheimlich ermüdend nicht nur für die Älteren. Sogar wir, die „Jugend“, haben uns ganz schön abgemüht in der muffigen Luft von der heißen, stickig-heißen, Sommernacht.

Endlich sind wir über ausgestorbene Straßen am Bahnhof angekommen. Es sah nicht aus, als ob von diesem Bahnhof heute Züge abfahren würden. Alle Türen des riesigen Bahnhofgebäudes waren verschlossen, alle Fenster waren finster. […]

Jemand fand heraus, dass man an den Bahnhof über weite Umwege herankommt. Müde und verschwitzt schleppten wir uns sehr lang über die schlecht geflasterten Straßen Pragas, bis wir in den finsteren, ausgestorbenen Bahnhof eintraten.

So hat ein Bahnhof wohl noch nie ausgesehen! […]

Während wir zu den Tunneln gingen, hat man mit der einen Hand die Koffer geschleppt und mit der anderen sich am Mantelzipfel des Vordermanns festgehalten – so dunkel war es von allen Seiten. […]

Plötzlich – eine blendende Helle und ein extrem veränderter „Dekor“, dass nicht nur einem von uns – mir jedenfalls – schwindlig wurde: Ist das alles, was hier gerade um mich herum geschieht, ein reales Geschehnis oder eine Fata Morgana, in die ich auf geheimnisvolle Art hineingeraten bin?

Ich habe mich plötzlich in einem engen Knäul von stehenden und liegenden menschlichen Wesen mit krummen, vernebelten, halb-wahnsinnigen Gesichtern gefunden. Um mich herum von allen Seiten gab es ein Geräusch von tausenden menschlichen Stimmen – erstickte Gespräche, Weinen von kleinen Kindern, Stöhnen von Kranken, wildes Gelächter von einer wahnsinnig gewordenen Frau. Gott im Himmel – so sieht wahrscheinlich die Hölle aus!

Nein, das war natürlich nicht die Hölle, sondern nur ein kleiner Ausschnitt der Kriegswirklichkeit. In den hellbeleuchteten Tunneln lagen tausende Geflüchtete aus Pommern (dem Westteil Polens), wo schon Hitler herrschte. Sie lagen dort verlassen von Gott, von Menschen und von ihrer eigenen Regierung. Die einzigen Wesen, die zwischen ihnen umherliefen, einem über den Kopf strichen und anderen ein heißes Glas Tee gaben, waren zwei dutzend mutige polnische junge Frauen vom „Roten Kreuz“. Aber trotz all ihrer wundersamen Beherrschung hatten sie solch begrenzte Möglichkeiten, dass die Hölle… die Hölle blieb.

Jemand schrie aus einer Ecke mit einer heisernen Stimme:

„Ein Zug soll her, sage ich! Man hat uns versprochen, in eine sichere Gegend geschafft zu werden! Wo ist unser Woiwod? 22Ein Woiwod ist der oberste Beamte einer polnischen Woidwodschaft (Provinz). Wo?“

Eine Gruppe Matrosen saß in einer Ecke und spielte Karten auf zusammengelegten Handkoffern, als ob sie gar nicht bemerkten, was um sie herum geschah. Auf den Stufen daneben lagen zwei kleine Mädchen mit den Köpfen auf den Steinen und schliefen. Über ihnen, eine Stufe höher, saß eine wahnsinnige Bäuerin und flochte sich lange, halbgraue Zöpfe und brach immer wieder in ein wildes, wahnsinniges Lachen aus. Nicht weit von ihr lag eine Frau in städtisch-eleganter Kleidung – sogar ein Damenhut lag auf einem Koffer herum – und aus ihrem Mund kam monoton und unaufhörlich eine matte tausend Mal wiederholte Phrase:

„Jesu,“ murmelte die Frau mit ihren Lippen, „Jesu geliebter, ich werde bald sterben.“

Aber nicht nur Jesus, sondern sogar auch die jungen Frauen vom Roten Kreuz haben sich nicht um sie gekümmert. Genauso hat niemanden das verschiedene Stöhnen interessiert, das aus anderen Ecken des großen Tunnels kam.

Diese ganzen Unglücklichen warteten auf Züge, die sie – laut der Zusicherung von vor einigen Tagen – „an einen sicheren Ort“ bringen sollten. Leider haben sie, diese Unglücklichen, nicht gewusst, dass sich Warschau schon morgen früh in der Situation einer dem Chaos überlassenen Stadt vorfinden würde. …

Fußnoten

• 1Heute wahrscheinlich: Most Świętokrzyski.
• 2Ein Woiwod ist der oberste Beamte einer polnischen Woidwodschaft (Provinz).

Pinkhas Shvarts 11Zur Person siehe Herts, Y. Sh. (ed.), 1956–1968: Doyres Bundistn, Vol. 3. New York, S. 116–122; Schulz, Miriam, 2016: Der Beginn des Untergangs. Die Zerstörung der jüdischen Gemeinden in Polen und das Vermächtnis des Wilnaer Komitees. Berlin: Metropol. http://metropol-verlag.de/produkt/miriam-schulz-der-beginn-des-untergangs/, S. 93 war Mitglied des Bund, Schriftsteller und Korrespondent der jiddischen Folks-tsaytung (Volkszeitung) in Warschau und Bruder des berühmten Chronisten des Holocaust in Litauen, Herman Kruk 22Für biographische Details siehe Kruk, Herman, 2002. The Last Days of the Jerusalem of Lithuania: Chronicles from the Vilna Ghetto and the Camps, 1939–1944. New Haven: Yale University Press.. Er war einer der wenigen polnisch-jüdischen Schriftstellern, die einen Sitzplatz im sogenannten Journalistenzug ergattern konnten, der in der Nacht vom 5. auf den 6. September 1939 Warschau vorerst in Richtung Lublin verließ, um dem deutschen Einmarsch zu entgehen.

Die Gruppe polnisch-jüdischer Intellektueller war nicht die einzige, die sich zur Flucht entschlossen hatten. Tausende Pol*innen aus Pommern waren unter anderem schon in Warschau mit dem Ziel angekommen, weiterzufliehen. Unter chaotischen Umständen und oft am Rand des Wahnsinns warteten sie an Bahnhöfen darauf, mit Zügen „an einen sicheren Ort“ gebracht zu werden. Das weitere Schicksal der pommerischen Geflüchteten ist im Gegensatz zu dem der intellektuellen Elite unbekannt. Letztere erreichten am 10. Oktober 1939 nach einer langen, gefährlichen und erratischen Fahrt mit dem Journalistenzug Vilnius.

In Vilnius angekommen, zögerten die exilierten jüdischen Geflüchteten nicht lange. Im November 1939 gründete eine Gruppe geflüchteter Schriftsteller- und Journalistenkollegen das Komitee zum Sammeln von Material über die Zerstörung jüdischer Gemeinden in Polen 1939. Es war die wohl früheste jüdische historische Kommission in Osteuropa, die im Schatten der deutschen Verbrechen im Geheimen begann, die Zerstörung des polnischen Judentums seit September 1939 zu dokumentieren. Pinkhas Shvarts überlebte die Shoah, indem er über Vilnius in Richtung New York entkam, und wurde 1957 Führungsmitglied des World Coodinating Committee des Bund.

Fußnoten

• 1Zur Person siehe Herts, Y. Sh. (ed.), 1956–1968: Doyres Bundistn, Vol. 3. New York, S. 116–122; Schulz, Miriam, 2016: Der Beginn des Untergangs. Die Zerstörung der jüdischen Gemeinden in Polen und das Vermächtnis des Wilnaer Komitees. Berlin: Metropol. http://metropol-verlag.de/produkt/miriam-schulz-der-beginn-des-untergangs/, S. 93
• 2Für biographische Details siehe Kruk, Herman, 2002. The Last Days of the Jerusalem of Lithuania: Chronicles from the Vilna Ghetto and the Camps, 1939–1944. New Haven: Yale University Press.

Exzerpt aus:

Pinkhas Shvarts, 1943: Dos iz geven der onheyb, New York: Farlag „Arbeter-ring“, S. 53–56.

Von der Steven Spielberg Digital Yiddish Library des Yiddish Book Center.