1939–12–21
חײם־לײב ד.
21 יאָר אַלט
מאָנטער בײַ װעבער־שטולן
פּאַביאַניץ
איצט: xxx
דאָס ערשטע מאָל בין איך אַרויס פֿון פּאַביאַניץ דעם 5־טן סעפּטעמבער 1939 בײַנאַכט, פֿון דינסטאָג אויף מיטװאָך, דערגאַנגען ביז װאַרשע, געקומען אַרײַן פֿרײַטאָג, דעם 8־טן אינדערפֿרי.
כ’בין דערבײַ פֿאַרבײַגעגאַנגען לאָדזש, סטריקעװ, גלאָװנע, לויװיטש, סאָסאַטשעװ, גראָדזשיסק.
אין װאַרשע האָב איך פֿאַרבראַכט. פֿון פֿרײַטאָג דעם 8־טן סעפּטעמבער ביז זונטאָג, דעמ 17־טן. זונטאָג דעם 17־טן בין איך אַרויס פֿון װאַרשע, דורך זשאָליבאָזש, פּושטשע קעמפּינאָװסקע, סאָסאַטשעװ, אַלעקסאַנדרוװעק, באָלימאָװ, לויװיטש, גלאָװנע, סטריקאָװ, לאָדזש און אָנגעקומען צוריק קײן פּאַביאַניץ – דעם 24־טן סעפּט.
ס’איז געװען אין פּאַביאַניץ אין דער נאַכט פֿון 5־טן אויפֿן 6־טן סעפּט. איך מיט נאָך אײנעם האָבן געהאַט דינסט װי דיזשוריערע פֿון דעם הויף, װוּ כ’האָב געװוינט. מיר האָבן באַמערקט אַ גרויסע באַװעגונג פֿון מיליטער פֿון לאַסקער זײַט אין דער ריכטונג פֿון לאָדזש. אַ פּוילישער זעלנער, װעלכער איז צופֿעליק געקומען צו אַ ייִדישן בעקער, האָט דערצײלט, אַז דער דײַטש רוקט זיך אַן און איז נאַכט פֿון אונדזער שטאָט, אַז פּיעטרקאָװ־טריבונאַלער (עטלעע צענטליק קילאָמעטער פֿון פּאַביאַניץ) איז שוין דורכן דײַטש פֿאַרנומען.
אין שטאָט איז שוין די פּאָליצײ נישט געװען, אויך די פֿײַער־לעשער זענען אַװעק. אויך זײער פֿיל ציװילע האָבן זיך פֿון פֿריער שוין אַרויסגעצויגן. און אין דער נאַכט האָט אָנגעהויבן מאַסנװײַז צו פֿאַרלאָזן די שטאָט כּמעט די גאַנצע באַפֿעלקערונג (סײַ ייִדן, סײַ פּאָליאַקן). געבליבן זענען נאָר אַלטע, שװאַכע, און פֿרויען (טײל פֿרויען זענען אויך אַװעק). געגאַנגען איז מען לרובֿ צופֿוס, די רײַכערע
[ז‘ 2]
האָבן זיך געדונגען פֿורלעך. מיטגענומען מיט זיך האָט דער פּשוטער עולם, דער נישט פֿאַרמעגלעכער, כּמעט גאָרנישט. מ’איז געגאַנגען װי מע שטײט און גײט. אויך איך האָב זיך דאַן, אַרום 4 אַ זײגער פֿאַרטאָג, צופֿוס געלאָזן אין װעג.
ביז מײַן אַװעקגײן פֿון שטאָט איז זי אַ פּאָר מאָל באָמבאַרדירט געװאָרן דורך דײַטשע אַעראָפּלאַנען, אָבער קײן גאָר גרויסע הזיקות זענען נישט געװען. אַ באָמבע איז געפֿאַלן אויף קאָנסטאַנטינער גאַס און אויף מײדאַנער גאַס. עס זענען געװען אַ פּאָר מענטשלעכע קרבנות. אויף קאָנסטאַנטינער גאַס זענען דערהרגעט געװאָרן אַ פּאָר ייִדישע קינדער פֿון װלוינער פּליטים און אײן ייִדיש קינד אַ פּאַביאַניצער.
קײן לאָדזש בין איך געקומען מיטװאָך דעם 6־טן סעפּטעמבער אינדערפֿרי און געװען אין שטאָט קאַרגע 2 שעה. כ’בין אַרײַן צו מײנעם אַ פֿעטער, אָבער כ’האָב אים שוין נישט געטראָפֿן, װײַל ער איז, װי זײער פֿיל אַנדערע לאָדזשער, אַװעק פֿון שטאָט. טײל לאָדזשער זענען אַװעק דורך בערזשין (בזשעזשין בײַ לאָדזש) און טײל דורך סטריקעװע. איך בין אַװעק דורך סטריקעװע, גלאָװנע און x אין אָװנט אָנגעקומען קײן לויװיטש.
װי סטריקעװע און גלאָװנע האָבן אויסגעזען, װײס איך נישט, װײַל מיר האָבן די שטעטלעך אויסגעמיטן (מיר זענען געגאַנגען מיטן שאָסײ, און דער שאָסײ גײט נישט דירעקט דורכן שטעטל). לויװיטש האָט געברענט, אינגאַנצן געשטאַנען אין פֿלאַמען, אַרויסגערופֿענע דורך די דײַטשע צינד־באָמבעס. די באַפֿעלקערונג אין שטאָט איז געלאָפֿן.
איך מיט נאָך אַ חבֿר האָבן אין לויװיטש געטראָפֿן אַ פּויעריש פֿורל, װאָס איז געפֿאָרן מיט פּאָליצײאישן טאַבאַר. מיר זענען זיך מיט אים מושװה געװאָרן 10 גילדן, ער זאָל אונז פֿירן קײן װאַרשע. געפֿאָרן מיט אונז אַ פּאָר קילאָמעטער, האָט דער פּויער אונז אַראָפּגעװאָרפֿן פֿון פֿורל. דאָס געלט נישט אומגעקערט. מיר האָבן זיך צוריקגעקערט קײן לויװיטש. הינטער דער שטאָט זענען מיר אַרײַן אין אַ לײדיק הויז פֿון אַ פּויער (די באַלאַבאַטים זענען געװען אַנטלאָפֿן). געטראָפֿן אַ קאָזעטקע, דאָרט האָב איך מיטן חבֿר זיך צוגעשפּאַרט שלאָפֿן. אָפּגעשלאָפֿן אַזוי ביז 12 בײַטאָג, זענען מיר דערנאָך װידער אַװעק אין װעג, אין דער ריכטונג צו סאָכאַטשעװ.
קײן סאָכאַטשעװ זענען מיר אָנגעקומען דאָנערשטאָג, דעם 7־טן סעפּט.
[ז‘ 3]
סעפּטעמבער פֿאַרנאַכט.
אין סאָכאַטשעװ האָט דאַן געברענט דער שפּיטאָל פֿאַר פֿרויען און אַנדערע פּונקטן. אויך אין װאַלד אַרום שטאָט זענען געװען גרויס שׂריפֿות פֿון די צינד־באָמבעס, װאָס זענען דאָרט געװאָרפֿן געװאָרן פֿון דײַטשע אַעראָפּלאַנען.
אויפֿן װעג האָבן מיר געטראָפֿן אַ פּוילישן מיליטערישן טאַבאַר. מיר האָבן אַ זעלנער (אַן אוקראַינער) געגעבן פּאָמידאָרן. האָט ער אונז געגעבן פּאַפּיראָסן (עטלעכע פּעקלעך) און האָט אונז געפֿירט ביז גראָדזשיסק.
אין גראָדזשיסק איז שוין אַ גרויסער טײל פֿון דער ייִדישער באַפֿעלקערונג נישט געװען אין שטאָט. מיר האָבן כּסדר געטראָפֿן אויף גלאָז־שטיקער פֿון די אויסגעבראָכענע שויבן. מיר זענען אַרײַן צו אַ ייִדישן בעקער. ס’איז געװען פֿון די געצײלטע ייִדישע משפּחות, װעלכע זענען נאָך אין שטאָט געװען. איך האָב געקויפֿט אַ קילאָ ברויט. אַ קלײנעם טײל פֿון ברויט האָב איך אַװעקגעגעבן אַ פּוילישן זעלנער, ער זאָל מיך מיטנעמען ביז װאַרשע. מײַן חבֿר האָב איך אין װעג צװישן סאָכאַטשעװ־גראַדזשיסק פֿאַרלוירן). מיטן זעלנער בין איך מיטגעפֿאָרן, ביז װאַנען ס’האָט אָנגעהויבן צו טאָגן. פֿאַר װאַרשע האָט ער מיך פֿון פֿאָרל אַראָפּגעבעטן.
כ’בין געגאַנגען אַ 14 קילאָמעטער צופֿוס און אַרום 10 אינדערפֿרי אָנגעקומען קײן װאַרשע. אויף װאַלסקע גאַס 84, װוּ אַ דאָרט װוינענדיקער ייִד האָט מיך אַרײַנגעבעטן, געגעבן מיר און נאָך אַנדערע גײערס אַרומצוװאַשן זיך, געקאָכט פֿאַר אונז עסן און דערלויבט אונז צוצושפּאַרן זיך. כ’בין דאָרט אַ פּאָר שעה געשלאָפֿן.
די ערשטע נאַכט האָב איך גענעכטיקט אין אַ שוץ־גרוב אין הויף פֿון דער ברויערײַ האַבערבוש און שילע אויף גזשיבאַװסקע גאַס 33. נאָכדעם האָט מיך אַ חבֿר פֿון פּאַביאַניץ, גאָלדבערג, אַ מיטגליד פֿון „בונד“, אַװעקגעפֿירט אויף טװאַרדע גאַס 4, אין אַ קהלה־בנין, װוּ ס’איז געװען אַ שול. דאָרט האָבן גענעכטיקט אַ פּאָר הונדערט פּליטים פֿון לאָדזש, װלוין, פּיעטרקאָװ, סאָכאַטשעװ א.אַ.װ.
געגעסן האָבן מיר אין די פּויערן, בײַ די באַשפּײַזונג־פּונקטן פֿאַר די פּליטים: לרובֿ האָבן עס אײַנגעאָרדנט פֿון אײגענער איניציאַטיװ די לאָקאַטאָרן פֿון די געגעבענע הײַזער.
דאָס לעבן אין װאַרשע אין די דאָזיקע טעג איז געװען אַ גיהנום. פּראָדוקטן האָט מען זײער װײניק באַקומען. טײל פּראָדוקטן (צבש. הערינג) איז געװען לרובֿ; טײל זענען געװען זײער טײער – אַ גאַנדז פֿון 5 פֿונט אויף ראש־
[ז‘ 4]
השנה האָט געקאָסט (פֿאַר די, װאָס האָבן זיך עס דערלויבט) 80 זלאָטעס. נאָך ברויט פֿלעגט מען שעהן לאַנג דאַרפֿן שטײן אין אַ רײ און װאַרטן. טויזנטער פֿלעגן שטײן אין רײען נאָך ברויט, געבאַקט האָבן נאָר עטלעכע בעקערײַען. דײַטשע באָמבעס זענען געפֿלויגן איבער די קעפּ אַן אויפֿהער. מענטשן זענען בסדר געפֿאַלן פֿון באָמבעס און שראַפּנעלן.
משה שעראַדזקי (פּאַביאַניץ) – אַ רײַכער פֿאַבריקאַנט, געװוינט אין פּאַביאַניץ אויף קאָפּערניק גאַס 15, אומגעפֿער אַ 30–32 יאָר אַלט, איז געפֿאַלן אויף גענטע גאַס (אין װאַרשע). באַגראָבן האָט מען אים אינמיטן גאַס, נאָכן שליסן דעם װאַפֿנשטילשטאַנד איז געקומען צו פֿאָרן זײַן מוטער, און מ’האָט איבערגעטראָגן אויפֿן בית־עולם.
מ’האָט זיך אָנגעהויבן די פֿאַרטײדיקונג פֿון װאַרשע. אין שפּיץ פֿונ דער פֿאַרטײדיקונג איז געשטאַנען דער גענעראַל תּשומאַ. די אַרבטערשאַפֿט האָט זיך אַקטיװ באַטײליקט אין דעם צוגרײטן די פֿאַרטײדיקונג. יעדן טאָג פֿלעגן זיך באַװײַזן אין די גאַסן אויפֿרופֿן אונ מעלדונגען: אויף פּויליש פֿון פּ.פּ.ס., אויף ייִדיש און פּויליש – פֿון „בונד“.
די אַסן זענען פֿול געװאָרן מיט באַריקאַדן. אָנגעהויבן צו בויען די באַריקאַדן האָט מען זונטאָג דעם 10־טן סעפּטעמבער. איך האָב געאַרבעט בײַם בויען די באַריקאַדע אויף װאַלסקע גאַס, בײַ דער בריק צו װלאָכי. דאַן האָבן עטלעכע דײַטשע אַעראָפּלאַנען געװאָלט באָמבאַרדירן די בריק און ס’איז זײ נישט געלונגען. די זעקס באָמבעס, װאָס די דײַטשע אַעראָפּלאַנען האָבן געװאָרפֿן, זענען געפֿאַלן דערנעבן.
באַריקאַדן זענען געװען אויף אַלע גאַסן (אויסער מאַרשאַלקאָװסקאַ). געבויט האָט מען אַ באַריקאַדע אויף אַזאַ אופֿן: אויפֿגעגראָבן אויף 2 מעטער די טיף און 2 מעטער די ברײט די גאַס. די אַרויסגעװאָרפֿענע שטײנער און ערד געשאָטן דערנעבן; אויף דעם װאַל האָט מען נאָך אַרויסגעװאָרפֿן װעגענער, פּלאַטפֿאָרמעס, אויטאָס, פּאָטשקעס, טראַמװײַ־װאַגאָנעס (אָנגעפֿולט מיט שטײנער) און טויזנטער זעקלען זאַמד, אַלטע מעבל־שטיק, די האַנדלס־קיאָסקן א.אַ.װ.
דער ערשטער טאָג ראש־השנה איז געװען זײער אַ שלעכטער טאָג. ס’איז אָנגעקומען אַן עסקאַדרע פֿון אַ 200 דײַטשע אַעראָפּלאַנען און האָט באָמבאַרדירט גרויסע און קלײנע הײַזער, אַן אונטערשיד־געשאָסן אויף די מענטשן אין די ברויט־רײַעס. אין דעם טאָג איז געפֿאַלן די גרעסטע צאָל מענטשלעכע קרבנות.
[ז‘ 5]
אין יעדן הויז איז געשטאַנען פּויליש מיליטער. אין אַלע שטאָטישע גערטנער איז געשטאַנען אַרטילעריע. מ’האָט געהיט װאַרשע און זײער אָפֿט פֿלעגן די דײַטשע פֿליער זיך נישט אומקערן צוריק צו זײער באַזעס. אַזוי האָב איך געזען, װי אויף לעטנע גאַס – בײַם נײַעם געריכט־בנין – האָט אַ פּוילישער זעניט־האַרמאַט אַראָפּגעשאָסן אַ דײַטשן שװערן באָמבאַרדיר־אַעראָפּלאַן.
שבת, דעם 16־טן, האָט זיך אין װאַרשע פֿאַרשפּרײטונג־קלאַנג, װעלכער איז באַשטעטיקט געװאָרן דורך אַן אָפֿיציעלער מעלדונג אין אַלע צײַטונגען, אַז דאָס פּוילישע מיליטער האָט צוריק פֿאַרנומען לאָדזש און אַז די אײנװוינער פֿון לאָדזש און לאָדזשער אומגעגנט קענען זיך אומקערן צו זיך אַהײם. אַ װעג דורך װאַנעט מען זאָל גײן, איז נישט אָנגעגעבן געװאָרן. די קאָמענדאַנטור פֿון פֿאַרטײדיקן װאַרשע האָט אַרויסגעגעבן געדרוקטע דורכגאַנגס־דערלויבעניש (פּזשעפּוסטקע) אין װעלכע ס’איז געזאָגט געװאָרן:
דערמיט װערט דער געגעבענער פּערזאָן דערלויבט אַרויסצוגײן פֿון װאַרשע און אַװעק אין איר װוין־אָרט (אָנגעגעבן דאָס אָרט) אין לאָדזער קרײַז.
די „פּזשעפּוסטקעס“ פֿלעגן זײַן אונטערגעשריבן דורך דעם שטאָט־פּרעזידענט סטאַזשינסקי.
איך האָב אויך אַזאַ דערלויבעניש באַקומען, זונטאָג, דעם 17־טן אַהײמצוגײן. אַרויסגענומען דאָס דערלויבעניש האָב איך אויפֿן טעאַטער־פּלאַץ אין מאַגיסטראַט. דער מאַגיסטראַט איז גראָד דעמאָלט באָמבאַרדירט געװאָרן.
אַרויס פֿון װאַרשע בין איך דורך פֿראַנטשישקאַנער גאַס, באָניפֿראַטן־גאַס אונ נאָכדעם פֿאַרבײַ דער ציטאַדעל. דאָרט זענען געשטאַנען עטלעכע צענטליק שװערע האַרמאַטן און מיליטער, געהיט װאַרשע. קײנער פֿון די פּוילישע זעלנער האָט מיך נישט פֿאַרהאַלטן. פֿאַרבײַ זשאַליבאָזש בין איך אַרײַן אין דער קאַמפּינאָװער פּושטשע. צוזאַמען זענען מיר געגאַנגען 18 ייִדן (די איבעריקע 8 זענען געװען פּאַביאַניצער און לאָדזשער) און 138 קריסטן, אַלץ פֿון לאָדזש אונ אומגעגנט.
פֿון די 156 איז אין װעג בײַ אַ העלפֿט אומגעקומען (קײן אײן ייִד פֿון די 18 איז נישט געפֿאַלן).
אויפֿן װעג האָבן מיר כּסדר געמוזט זיך װאַרפֿן אויף דער ערד, װײַל מיר זענען אַרײַנגעפֿאַלן אין טעטיקײטס־געביט פֿון דער דײַטשער אַרטילעריע און אַעראָפּלאַנען. דײַטשע אַעראָפּלאַנען זענען געפֿלויגן גאָר נידעריק.
[ז‘ 6]
דײַטשע אַעראָפּלאַנען זענען געפֿלויגן גאָר נידעריק. פֿון אײן אַעראָפּלאַן האָט דער פֿליער אויסגעשריגן: „די ציװיל־באַפֿעלקערונג קאַן מאַכען, דאַס זי פֿאָרט קאָמט, איר דורפֿט ניכט פֿורכטען, װיר בעשיסן די פּאָלנישע שװײַנע“. עטלעכע הונדערט מענער פֿון דעם אָרט האָבן מיר אָנגעטראָפֿן אויף אַ פּולק פּויליש מיליטער, װאָס האָט געהאַלטן דײַטשע געפֿאַנגענע בײַ זיך אין לאַגער. די פּוילישע זעלנער האָבן אונז אַװעקגעגעבן דאָס עסן, װאָס זײ האָבן צוגענומען בײַ די דײַטשן (דאָס פּוילישע מיליטער אין דעם אָרט האָט אָנגעגריפֿן אויף אַ דײַטשער אָפּטײלונג).
דאָס פּוילישע מיליטער האָט אונז געהאַלטן אַ 2 שעה און אונז אָפּגעלאָזן. נאָכן אַפּרוען זיך אַ ביסל זענען מיר װײַטער געגאַנגען. מיר זענען אָפּגעגאַנגען בײַ אַ 300 מעטער, האָט אונז אַ דײַטשער לופֿט־פֿליער (מיט אַן אַעראָפּלאַן און אַ סך באָמבעס) פֿאַרהאַלטן און געבעטן אָפּפּוצן די מאַשין און אָנלאָדן די באָמבעס. מיר האָבן אָנגעלאָדן 3 באָמבעס. ער האָט אונז פֿאַר דעם באַצאָלט מיט עסן און 2 מאַרק.
דעם זעלבן טאָג האָב איך און נאָך דרײַ קריסטן זיך אָפּגעטײלט פֿון דעם איבעריקן עולם און אַװעק באַזונדער.
זײַענדיק פֿאַרמאַטערט, זענען מיר אַרײַן אין אַ פּויעריש הויז, װאָס איז געשטאַנען אין װאַלד. מיר האָבן זיך דערװוּסט, אַז די דײַטשן האָבן נעכטן פֿאַרנומען דאָס אָרט.
אין דער צײַט האָבן מיר זיך געטראָפֿן מיט אַ צװײטער גרופּע ייִדן. 21 מאַן.
דעם ערשטן דײַטשן פּאַטרול װאָס מיר האָבן געטראָפֿן, איז געװען אַן אָפֿיציר, אַ לײַטנאַנט. ער האָט בײַ אונז געפֿרעגט, צי מיר זענען ייִדן, און װער פֿון אונז פֿאַרשטײט דײַטש. האָב איך זיך אָפּגערופֿן, אַז איך פֿאַרשטײ דײַטש. געענטפֿערט האָבן אַלע, אַז זײ זענען ייִדן, אויך די קריסטן האָבן געזאָגט: „יודע“. די הערצער זענען בײַ אונז אַנטפֿאַלן פֿאַר שרעק, װײַל דאָס פֿאַרהאַלטן אונז איז פֿאַרגעקומען האַרט בײַם פֿראָנט. דער לײַטנאַנט האָט אונז געפֿרעגט, פֿון װאַנען מיר גײען. איך האָב געענטפֿערט: פֿון װאַרשע. ער האָט אונז װײַטער געפֿרעגט פֿאַרװאָס האָט אונז דאָס פּוילישע מיליטער נישט פֿאַרהאַלטן, און װאָס פֿאַר אַ דערלויבעניש מיר האָבן. מיר האָבן אים געװיזן די „פּזשעפּוסטקעס“. היות ער האָט עס נישט געקענט איבערלײענען, האָב איך אים פֿאַרטײַטשט אויף דײַטש. דאַן האָט ער זיך אָפּגערופֿן: „די פּאָלנישע שװײַנען װאָלן נאָך לאָדז האָבן? זי דירפֿן מער לאָדז ניכט האָבן!“ נאָכדעם האָט ער געפֿרעגט. האָט ער אונז געגעבן קאַלטע צעריבענע אָפּגעקאָכטע קאַרטאָפֿל און אונז געהײסן גײן שלאָפֿן, װײַל בײַנאַכט איז פֿאַרבאָטן צו גײן.
מיר האָבן גראָד אַרײַנגעטראָפֿן אין אַ שלעכט דאָרף, קאַמפּינאָװע. מ’האָט אונז דאָרט נישט געגעבן קײן עסן און טרינקען, אַפֿילו פֿאַר געלט נישט. מ’האָט
[ז‘ 7]
אויף אונז אָנגערײצט בײזע הינט און פּשוט געטריבן פֿון דאָרף.
ערשט צום סוף דאָרף זענען מיר אַרײַן צו אַ פּויער, זיך געבעטן ער זאָל אונז דערלויבן איבערצונעכטיקן. דער פּויער האָט געטענהט, אַז ער האָט נישט װוּ, אַז מען שלאָפֿט שוין בײַ אים. מיר זענען אָבער דאָרט פֿאַרבליבן. ס’האָט זיך אגבֿ, אַרויסגעװיזן, אַז בײַ אים שלאָפֿן שוין טאָקע אין שײַער עטלעכע צענטליק ייִדן פֿון לאָדזשער געגנט. מיר זענען אַלזאָ שוין געװען עטלעכע פֿופֿציק ייִדן, אַלץ אַ יונגערער עולם.
נישט קענענדיק אַײַנשלאָפֿן סײַ פֿון הונגער, סײַ פֿון קעלט – זענען מיר געלעגן װאַך און אײנער מיטן צװײטן זיך געטײלט מיט די איבערלעבענישן.
4 פֿאַרטאָג, מאָנטאָג, דעם 18־טן סעפּטעמבער, זענען מיר אַלע צוזאַמען אַרויס פֿון פּויערס שײַער. אַרויסגײענדיק אויפֿן װעג, האָבן מיר באַלד בײַם טויער באַגעגנט אַ דײַטשן טאַנק. ער האָט זיך אָפּגעשטעלט, פֿון אים איז אַרויס אַ דײַטש, אונ געשמועסט מיט אונז אין גוטן מוט, געזאָגט, אַז זײ, די דײַטשן, װעלן די װעלט באַזיגן, און די ייִדן װעט מען אויסקולענען (ער האָט געװוּסט, אַז מיר זענען ייִדן). נאָכדעם האָט ער אונז עלעמען פּאַפּיראָסן געגעבן און געװיזן דעם װעג צום סאָכאַטשעװער סאָסײ.
נאָך 2 שעה גײן דורכן װאַלד זענען מיר אָנגעקומען אויפֿן שאָסײ. מיר זענען אַװעק אין דער ריכטונג פֿון סאָכאַטשעװ. דאָרט האָב איך געטראָפֿן די איבעריקע 17 ייִדן, מיט װעלכע כ’בין אַרויס פֿון װאַרשע אונ װעלכע כ’האָב מיט אַ טאָג פֿריער פֿאַרלוירן אין די קאַמפּינאָװער װעלדער.
אויפֿן װעג האָבן מיר אין אַ דאָרף, 14 קילאָמעטער פֿון סאָכאַטשעװ, אָנגעטראָפֿן אַ רײ אויף ברויט בײַ אַ בעקערײַ. מיר האָבן זיך אַרײַנגעשטעלט אינ דער רײ און באַקומען יעדער פֿאַר 25 גראָשן אַ ראַזעװע ברײטל.
װען מיר זענען געװען אָפּגעגאַנגען עטלעכע הונדערט מעטער פֿון דער בעקערײַ. אויפֿן װעג האָט זיך צו אונז נאָך פֿאַרײניקט אַ גרופּע פּוילישע פֿון אַ מאַן 40 און אײן ייִד פֿון אַלעקסאַנדער בײַ לאָדזש מיט זײנעם אַ קלײנעם ברודערל פֿון אַ יאָר 10. האָט אונז באַגעגנט אַ דײַטשער פּאַטרול פֿון 2 זעלנער. ער האָט אָפּגעשטעלט די גאַנצע גרופּע, אויסגעשטעלט אונז אין אַ רײ און געהײסן די ייִדן אַרויסטרעטן באַזונדער. קײן שום ייִד איז נישט אַרויס פֿון דער רײ. האָט ער געזאָגט אַז אַלע פּאָליאַקן זאָלן גײן װײַטער, און אַלע ייִדן זאָלן בלײַבן שטײן. זענען די ייִדן שטײן געבליבן.
[ז‘ 8]
װען די גרופּע פּאָליאַקן איז אויסגעטײלט געװאָרן, האָט דעם אַלעקסאַנדרער ייִד מיט זײַן ברודערל זיך גענומען בעטן, געקושט די זעלנער אין די הענט, אַז מען זאָל אויך זײ אָפּלאָזן. אַ דײַטש פֿון פּאַטרול האָט אַראָפּגענומען די ביקס און אָנגעשטעלט זי אויפֿן קלײנעם יונגל, דאָס יונגל האָט געחלשט. מיר האָבן אים אָנגעהויבן צו מינטערן. דערװײַל איז אָנגעקומען אַ באַפֿעל, אויך די פּאָליאַקן צוריקצוקערן, װײַל דער װעג איז פֿאַרנומען. מ’קומט דאָרט פֿאַר אַ שלאַכט. װען די דײַטשע זעלנער זענען אַװעק צוריקצורופֿן די פּאָליאַקן, האָבן מיר אויסגענוצט די געלעגנהײט, געכאַפּט דאָס יונגל אויף די הענט און זענען אַנטלאָפֿן. מיר האָבן אַװעק אויפֿן װעג צום דאָרף אַלעקסאַנדרוּװעק.
אין אַלעקסאַנדרוּװעק זענען מיר אַרײַנגעקומען אַרום 11 בײַטאָג. מיר זענען דאַן געװען אַ גרופּע פֿון 18 מאַן – 15 ייִדן און 3 קריסטן. אין דאָרף האָבן מיר געטראָפֿן דײַטשע זעלנער. זײ האָבן אונז פֿאַרהאַלטן און געפֿרעגט, צי מיר װילן עסן. צי מיר זענען הונגעריק. מיר האָבן זײ לכתחילה געדאַנקט און געענטפֿערט, אַז מיר װילן נישט עסן. מיר האָבן מורא געהאַט: אפֿשר איז עס אַ שפּיצל פֿון זײ, כּדי אונז שלעכטס אָפּצוטון. הכּלל, זײ האָבן אונז דאָך פֿאָרגעלײגט צו עסן, און מיר האָבן זיך נישט געקענט אָפּזאָגן – מיר האָבן באַקומען יעדער אַ שאַכטל פֿיש־קאָנסערװן און סוכרעס. זײ האָבן אָבער פֿאַרלאַנגט, אַז דאָס מוזן מיר אויפֿן אָרט אויפֿעסן, נישט מיטנעמען מיט זיך. זײ האָבן פֿאָרגעלײגט אונז אײַנצואָרדנען אַ געמײנזאַמען טיש, צו װעלכן מ’האָבן זיך אויך צוגעזעצט אַ 10 דײַטשע זעלנער (צװישן זײ אויך אַ פֿעלדפֿעבעל) אַלע עלטערע. מיר האָבן געגעסן און זײ האָבן געזונגען מיליטערישע לידער. אַזוי האָט עס געדויערט אַן אַנדערהאַלבן שעה.
נאָכן עסן האָט דער פֿעלדפֿעבעל אונז אַלעמען פֿאַרשריבן, אויסגעפֿרעגט די נעמען, פֿאַרצײכנט, װוּהין מיר גײען און פֿרײַגעלאָזן.
בײַם געזעגענען זיך האָבן די דײַטשן אונז פֿאַרזאָגט, אַז בײַם אַנטרעפֿן דײַטשע זעלנער זאָלן מיר זײ באַגריסן נישט מיט „הײַל היטלער!“, נאָר מיט „גוטמאָרגן“, װײַל אויב ייִדן באַגריסן זיך מיט „הײַל היטלער“ קומט טויט־שטראָף.
מיר זענען אַװעק מיט דער דעה צו גײן קײן ליסקעװיץ. קומענדיק צום אָרט, װוּ ס’פֿאַרנעמט זיך דער װעג אַהין, האָבן מיר אָנגעטראָפֿן אַ גרופּע ייִדן, װאָס זענען געגאַנגען צוריק, װײַל די דײַטשע פֿאַרהאַלטן די דאָרט דורכגײענדיקע ייִדן. מיר האָבן זיך דעריבער פֿאַרנומען אויף באָלימאָװ.
באָלימאָװ, אַ ייִדישע פּוירים־קאָלאָניע פֿון אַ פּאָר צענטליק משפּחות, איז געװען אינגאַנצן נישט גערירט פֿון מלחמה־אָפּעראַציע. אַלע אָרטיקע ייִדן זענען געװען אויפֿן
[ז‘ 9]
אָרט. אין באָלימאָװ האָבן מיר איבערגעלײענט אַ מעלדונג פֿון דער דײַטשער „אָרטסקאָמענדאַנטור“ (אין ייִדיש און פּויליש), אַז אַלע אַרבעטער דאַרפֿן זיך װאָס שנעלער אומקערן צו זײערע הײמען און זיך נעמען צו זײער פֿריערדיקער אַרבעט. מיר האָבן זיך טאַקע ניט פֿאַרהאַלטן און װײַטער מאַרשירט מיט דעם מײַן, אָנצוקומען אויף נאַכטלעגער קײן לויװיטש (פֿון באָלימאָװ קײן לויװיטש איז 17 קילאָמעטער).
װען מיר זענען געהאַט אָפּגעגאַנגען אַ 12 קילאָמעטער, האָבן דײַטשע זעלנער אונז פֿאַרהאַלטן. אויף דעם פּונקט זענען שוין געװען אַ דרײַ טויזנט פֿאַרהאַלטענע ייִדן, פּאָליאַקן און דײַטש (ציװילע). דער מאָטיװ איז געװען: היות עס קומען פֿאָר מצד דער פּוילישער באַפֿעלקערונג פֿאַרשידענע דיװערסיע־אַקטן לגבי דעם דײַטשן מיליטער, מ’שיסט אויף דעם א.אַ.װ., און היות באַלד דאַרף דאָ דורכגײן אַ גרויסע דײַטשע מיליטער־אָפּטײלונג, פֿאַרהאַלט מען אַלע ציװילע לײַט.
נאָכן אָפּהאַלטן אונז אַ שעה צײַט אויף אַ פּלאַץ בײַם װעג האָט מען אונז אַלעמען אויסגעשטעלט, צו 3 מאַן אין שורה, און אָפּגעפֿירט קײן לויװיטש.
אין לויװיטש האָט מען אונז אויסגעשטעלט אינמיטן מאַרק. אַנטקעגן איז פֿאָרפֿאָרן אַ דײַטש־מיליטערישער אויטאָ, אויף װעלכן ס’זענען געװען אויסגעשטעלט קוילנװאַרפֿערס. מ’האָט אָנגעשטעלט די קוילנװאַרפֿערס מיט די שיס־לעכער צו אונז, פֿאַרצויגן אַ קוילן־באַנד און אָנגעלאָדן דאָס געװער. בײַ דעם האָבן די זעלנער דורכגעפֿירט מיט דעם שיס־לאָך איבערן גאַנצן עולם, װי בעת מ’שיסט. דערבײַ איז אײן לאָדזשער יונגערמאַן (פֿון בזשעזשינער גאַס) געפֿאַלן אין חלשות, געמײנט, אַז מ’גײט שיסן אין המון.
װען מיר זענען אַזוי געשטאַנען, האָט מען פֿאַרבײַ אונז אַדורכגעפֿירט אַ גרויסע מחנה (עטלעכע טויזנט) פּוילישע זעלנער געפֿאַנגענע. זײ זענען געגאַנגען צופֿוס. די דײַטשע זעלנער, װאָס האָבן זײ באַגלײט, זענען געפֿאָרן אויף פֿערד.
אונז האָט מען נאָכדעם אַװעקגעפֿירט אין חרובֿע בנינים. מ’האָט אונז אײַנגעאָרדנט צו עטלעכע הונדערט מאַן אין אַ זאַל (װי מיר האָבן זיך נאָכדעם דערװוּסט, זענען עס געװען די מאַגאַזינען פֿון דעם פּוילישן 11־טן אינפֿאַנטעריע־רעגימענט א.ן. פֿון מאַרשאַל פּילסודסקי). ס’איז שוין געװען אָװנט – אַ זײגער 7, האַלב 8.
מ’האָט אונז אַרײַנגעטריבן אין די בנינים, נישט געגעבן גאָרנישט צו עסן און טרינקען, נישט קײן שטרוי, אויף װאָס צו לײגן זיך. אין די זאַלן איז קײן בענק אָדער נאַרעס נישט געװען. מ’האָט אונז פֿון דרויסן פֿאַרשלאָסן, און בײַ די בנינים איז געשטאַנען אַ שטאַרקע װאַך. דורך די פֿענסטער האָט אונז די װאַך געמאָלדן, אַז
[ז‘ 10]
די מענטשלעכע באַדערפֿענישן דאַרפֿן מיר טון דאָרטן, װוּ מיר שלאָפֿן.
צװישן אונז איז געװען אײנער, װאָס זײַנע בגדים זענען געװען פֿאַרבלוטיקט, און די דײַטשן האָבן אים חושד געװען, אַז ער איז אַ דיװערסאַנט (װי מענטשן האָבן שפּעטער איבערגעגעבן, האָט זיך דאָס בלוט צו אים גענומען פֿון דעם, װאָס ער פֿלעגט בײַ די געפֿאַלענע פֿערד, רײַסן שטיקער פֿלײַש און עסן רויערהײַט). מ’האָט אים אַרויסגענומען אויפֿן הויף אויף אַ פֿאַרהער. מיך האָט מען גענומען, אַז כ’זאָל איבערזעצן, װאָס מ’פֿרעגט אים, און װאָס ער ענטפֿערט. מ’האָט פֿון אים גאָרנישט געקענט אַרויסבאַקומען. ער האָט געטענהט, אַז ער װײס גאָרנישט, אַז ער געדענקט גאָרנישט. מ’האָט אים אַװעקגעשטעלט בײַ דער װאַנט און געהײסן אויסדרײען זיך מיטן פּנים צו דער װאַנט, און מען האָט אים דערשאָסן.
אויף צומאָרגנס, װען מען האָט דורכגעזוכט אין די קעשענעס פֿון דערשאָסענעם, האָט מען געפֿונען דאָקומענטן אויפֿן נאָמען פֿון װויטשיק מאַניעק (אָדער יוסעף) געשטאַמט פֿון פּאָמערן, פֿון אַ דאָרף בײַ טשעװ. לעצטנס אַ משוגענער, זיך אויפֿגעהאַלטן אין אַ משוגעים־הויז אין װאַרשע. װײזט אויס אַנטלאָפֿן פֿון משוגעים־הויז, בעתן עװאַקואירן דעם אַנטשטאַלט.
אויף צומאָרגנס זענען צו די בנינים צוגעקומען ייִדישע פֿרויען, געבראַכט אונז עפּל און באַרנעס. די פּאָליאַקן, װאָס זענען געװען צוזאַמען מיט אונז, האָבן אָבער אונז נישט צוגעלאָזט צום פֿענסטער, כּדי דאָך עפּעס צו קענען באַקומען, פֿלעגן מיר אַ העלפֿט דאַרפֿן אָפּגעבן אַ קריסט.
כּסדר פֿלעגט מען צו אונז אַרײַנפֿירן אַלץ נײַע און נײַע פֿאַרהאַלטענע. צװישן אַנדערע זענען במשך פֿון דאָזיקן טאָג צוגעקומען פֿרישע 7 פּאַביאַניצער ייִדן. מ’פֿלעגט אַראָפּנעמען פֿרויען פֿון די פֿורן, לאָזן די פֿורן אויף הפֿקר און די פּויערים אַרײַנפֿירן צו אונז.
אַ גאַנצן טאָג האָבן מיר נישט באַקומען נישט קײן עסן, נישט קײן טרינקען, אויף מענשטלעכע באַדערפֿענישן האָט מען אונז נישט אַרויסגעלאָזט. ערשט אין אָװנט, װען אַלע זענען שוין געשלאָפֿן, האָט מען אונז אויפֿגעװעקט: מ’גײט געבן עסן. מ’האָט אונז געהײסן אויסשטעלן זיך אין אַ רײ, און יעדער האָט באַקומען אַ האַלב ברײטל. מ’האָט געמאָלדן, אַז דאָס איז אויף מאָרגנדיקן טאָג. נאָכדעם, װי דער עולם האָט זיך צוריקגעלײגט, האָט מען װידער אונז אויפֿגעװעקט: מ’גיט װידער פּראָדוקטן צום עסן. דײַטשע זעלנער האָבן אַרײַנגעבראַכט עטלעכע פֿעסלעך הערינג און געהײסן נעמען װיפֿל מ’װיל נאָר. מ’האָט גענומען צו 10, צו 20, צו 30 – איך האָב גענומען
[ז‘ 11]
20 הערינג. נאָכדעם װי דער עולם האָט זיך אָנגעגעסן מיט די הערינג צו גענוג, האָט זיך אָנגעהויבן אַ מוראדיק ברענעניש: אַ דאָרשט נאָך װאַסער. װאַסער האָבן מיר אָבער נישט באַקומען (בכּלל איז איבער די שׂרפֿות געװען שװער מיט װאַסער אין דער שטאָט). מענטשן האָבן פֿון גרויס דאָרשט געלעקט די פֿון שװײַס פּײַכטע אויװן־קאַפּלעס. אַ גאַנצע נאַכט האָט מען געשריגן: „װאַסער!“ מ’האָט געריסן די שטאַכעטן, געליאַרעמט. ס’איז דערגאַנגען דערצו, אַז די זעלנער האָבן געשאָסן אין דער לופֿטן. ערשט אויף מאָרגן מיטאָג־צײַט האָט מען געבראַכט עטלעכע עמער שמוציק װאַסער.
נאָכן װאַסער האָבן מיר, פֿון דער אָרטיקער געװעזענער מיליטערישער קיך באַקומען אַ גוטע פֿעטע זופּ (מיט אַרבעס, מײַערן און אַנדערע גרינס) און הערינג צו. געפֿעס אין װאָס צו עסן האָבן די דײַטשן געגעבן. נאָכן עסן האָט מען אונז געגעבן אַ טערמין: אין משך פֿון 10 מינוט אַויסװאַשן די טעלער. היות דאָס װאָלט געװען אוממעגלעך צו מאַכן אין משך פֿון 10 מינוט, װײַל װאַסער אַיז געװען נאָר אין אײן אָרט, און צו װאַשן איז געװען אַ דרײַ טויזנט טעלער. האָבן טײל גענומען און די טעלער צעבראָכן. פֿאַר ברענגען אַ שמוציקן, נישט אויסגעװאַשענעם טעלער האָט מען געשראָקן מיט שװערער אַרבעט אויף אַ גאַנצער נאַכט, האָט דער עולם אין צעברעכן די טעלער געפֿונען אַ מיטל פּטור צו װערן פֿון דעם.
אין אָװנט האָבן מיר באַקומען 6 מאַן אײן ברויט און זיסע אָנגעצוקערטע קאַװע װיפֿל אײנער האָט נאָר געװאָלט.
אויפֿן דריטן טאָג, אַ זײגער 11 אינדערפֿרי, איז געקומען אײן דײַטשער זעלנער און געבעטן מ’זאָל צושטעלן ביז 20 מאַן צו דער אַרבעט, נישט פֿאַרלאַנגט, אַז ייִדן זאָלן גײן. צװישן די אַרעסטירטע איז געװען אַ ציװילער דײַטש פֿון פּאָמערן. האָט ער זיך אָפּגערופֿן: „טעראַז, פּאַנאַװיע זשידקי דאַ ראַבאָטי!“. מיר, ייִדן – אין בנין זענען געװען 18 מאַן – האָבן זיך אַלײן אויסגערופֿן, הגם דער זעלנער האָט עס נישט פֿאַרלאַנגט.
גענומען האָט מען אונז אויף אַ פּלאַץ און געגעבן איבערצוװיקלען טעלעפֿאָן־קאַבעל פֿון אײן ראַלקע אויף אַ צװײטער. די זעלנער האָבן געדרײט די ראַלקעס און מיר האָבן דערלאַנגט און אויסגעלײכט די דראָטן.
בײַ דער אַרבעט האָט מען אונז געפֿרעגט, צי מיר װילן עסן. און מ’האָט אונז געגעבן, יעדערן צו גרויסע שיסל װאָרעמ פֿלײַש און קעקס (װײצענע סוכאַרעס). יעדער האָט באַקומען צו 10 שטיק סוכאַרעס. אַלע האָבן באַקומען צו צװײ פּעקלעך (12 שטיק, צו 6 אין אַ פּעקעלע) פּאַפּיראָסן. די פּאַפּיראָסן זענען געװען פּאַלעסטינער – אויף די פּעקלעך איז געװען מיט לאַטײַנישע אותיות: „יערוזאַלעם“ „סאַלעם אַלײקעם“. געאַרבעט האָבן מיר ביז 6 אָװנט, און מען האָט אונז געהײסן קומען אויף צו מאָרגנס װידער צו דער אַרבעט.
[ז‘ 12]
נאָך דער אַרבעט האָט מען אונז אַלעמען אַװעקגעפֿירט אַרומװאַשן זיך. מיר האָבן באַקומען אָװנט־ברויט (זופּ אונ ברויט מיט קאַװע) און האַלב 8 אָװנט האָט מען אונז אַרײַנגעפֿירט שלאָפֿן. מיר האָבן זיך געבעטן, אַז מיר װילן אויזש צו מאָרגנס קומען צו דער אַרבעט.
די קריסטן אין קאַמער האָבן אונז אויפֿגענומען מיט חוזק – ס’הײסט, גערײצט זיך: אַהאַ, זשידקעס, איר אַרבעט און מיר נישט! אָבער די לאַגע האָט זיך תּיכּף געענדערט, װען מיר האָבן אַרויסגענומען די פּאַפּיראָסן, װאָס מיר האָבן באַקומען און מכבד געװען אַלעמען. די קריסטן האָבן אונז יענע נאַכט געגעבן אַ באַקװעמערן אָרט צום שלאָפֿן.
דעם זעלבן טאָג, אַ שעה אומגעפֿער פֿאַר אונזער צוריקקומען, איז צו דו בנינים װוּ מיר זענען אײַנגעשטאַנען, צוגעפֿאָרן אַן אויטאָ פֿון רויטן קרײַץ און מיטגענומען מיט זשיך 24 ייִדן צו דער אַרבעט אין שפּיטאָל. די דאָזיקע גרופּע ייִדן האָט געהאַט אַן ערגער מזל, װי מיר – מ’האָט זײ בײַ דער אַרבעט געשלאָגן, צעבלוטיקט, כּמעט אַלע זענען געקומען מיט צעשעדיקטע אבֿרים, אונטערגעהאַקטע אויגן און צעבײַלטע גופֿים.
אויף צומאָרגנס איז אונזער גרופּע װידער אַ מאָל געגאַנגען צו דער אַרבט און געהאַט די זעלבע באַדינגונגען, װי מיט אַ טאָג פֿריער. געאַרבעט האָבן מיר ביז 12. מיר האָבן באַקומען מיטאָג, און מ’האָט אונז אָפּגעפֿירט צוריק אין די קאַמערן.
נאָך מיטאָג דעם זעלבן טאָג (דאָנערשטאָג, דעם 21־טן סעפּטעמבער) האָט מען פֿון די קאַמערן אַרויסגערופֿן אַלע פֿאַרהאַלטענע, װאָס זענען פֿון פּאָמערנער געגנט (פּאָמאַזשע). אַרויס זענען נאָר קריסטן. ייִדן זענען פֿון יענער געגנט נישט געװען. די אַרויסגערופֿענע גרופּע איז באַשטאַנען פֿון אַ 5–6 הונדערט מאַן. די גרופּע האָט באַקומען אַ קאָלעקטיװן „באַפֿרײַונג־שײַן“ פֿאַר אַלעמען. פֿון דער דאָזיקער גרופּע האָט אַ דײַטשער אָפֿיציר (זײַן נאָמען: פֿאָן געדעלבערג, אַ קאַפּיטאַן) אויסגעטײלט אײנעם אַ פֿירער, װאָס ער זאָל די גרופּע עקספּעדירן. אָנגעזאָגט, װי אַזוי זיך צו האַלטן אין װעג, װי צו באַגריסן די דײַטשן, װאָס מ’װעט טרעפֿן א.אַ.װ. פּראָדוקטן אין װעג האָט מען זײ נישט געגעבן. געהײסן גײן צופֿוס.
דעם זעלבן טאָג שפּעטער (אַרום 3, האַלב 4) האָט מען געהײסן אַרויסגײן די אײַנװוינער פֿון לאָדזשער װאָיעװאָדשאַפֿט. זענען אַרויס די קריסטן. װען די ייִדן, װאָס האָבן געשטאַמט פֿון דאָזיקן געגנט, האָבן אויך געװאָלט אַרויסגײן, האָבן די פּאָליאַקן נישט געלאָזט טענהנדיק, אַז מײנען מײנט מען זײ, די קריסטן, און נישט די ייִדן. די דײַטשן האָבן אויף דעם נישט רעאַגירט. מ’האָבן זיך נאָר אַרויסגעכאַפּט עטלעכע (אַ 3–4) ייִדן, אויף װעמען דער ייִדישער חותם איז נישט געװען אַזוי קענטיק; ס’רובֿ
[ז‘ 13]
ייִדן זענען געבליבן אין די קאַמערן. אויך די דאָזיקע גרופּע, פֿון לאָדזשער װאָיעװאָדשאַפֿט, איז געװאָרן אָפּגעפֿאַרטיקט, װי די פֿריערדיקע, די פּאָמערשע.
געבליבן זענען אין די געבײדעס בלויז ציװילע ייִדן און מיליטער־לײַט (ייִדן און פּאָליאַקן).
נאָכדעם, װי די 2 גרופּעס קריסטן (די פּאָמערשע און די לאָדזשער) זענען אַװעק, האָט מען אַרויסגערופֿן אַלע ייִדן אויפֿן הויף, געהײסן זײ אויסשטעלן זיך צו 3 אין אַ רײ. דאָ האָט אַ דײַטשער אָפֿיציר געמאָלדן, אַז מ’דאַרף רײן מאַכן די קיך, ברענגען אַלץ אין אָרדענונג, אַרויסטראָגן די בעטלעך און מאָרגן פֿרי, נאָכדעם, װי מיר װעלן רײן מאַכן דעם אויבערשטן שטאָק, װעלן מיר אָפּגעלאָזט װערן אין די הײמען. מיר האָבן די אַרבעט מיט פֿרײד אויסגעפֿירט.
דערװײַל איז אָנגעקומען אַ לײַטענאַנט מיט אַ פֿאָטאָגראַפֿיר־אַפּאַראַט און געהײסן אַלעמען אויסשטעלן זיך אין אַ רײ. װען אַלע זענען געװען אויסגעשטעלט, האָט ער אַרויסגענומען פֿון צװישן עולם אַ צענטליק ייִדן – „ספּעציעלע טיפּן“ (האָט טאַקע געמאָלדן „איך דאַרף די טיפּישע יודען“(. געװען צװישן זײ ייִדן מיט בערד, אין עלטער פֿון 65–70 יאָר, ייִדן אויסגעמאַטערטע, באַװאַקסענע און צעקאַליעטשעטע פֿון די דײַטשע קלעפּ מיט אַ טאָג פֿריער א.אַ.װ. צװישן זײ זענען געװען װלוינער ייִדן (אַ טאַטע און אַ זון. דער טאַטע, אַ ייִד מיט אַ קאַפּאַטע, מיט אַ קאָפּל און אַ סידור אונטערן אָרעם. דאָס יונגל פֿון אַ יאָר 16, מיט אַ כאַלאַטל), 2 פּאַביאַניצער (בער ביר – אַ שנײדער שטאַמט פֿון בזעזשין, װוינט אין פּאַביאַניץ און ישראל בריסטאָװסקי – אַ װעבער, בײדע קורץ געקלײדעט, אָבער שרעקלעך אויסגעזען פֿון פֿאַרמאַטערניש און די קעלט). מ’האָט זײ פֿאָטאָגראַפֿירט, און נאָכדעם האָט מען אַלעמען געשיקט שלאָפֿן.
די דאָזיקע נאַכט זענען מיר געשלאָפֿן נישט אין דער זעלבער קאַמער, װי די פֿריערדיקע נעכט. יענע קאַמערן זענען באַשטימט געװאָרן פֿאַר פּוילישע געפֿאַנגענע זעלנער.
אין דער נאַכט זענען מיר כּמעט װי נישט געשלאָפֿן. אין די צימערן זענען געלעגן די פּעקלעך ציװיל־קלײדונג, װאָס די פּוילישע זעלנער האָבן דאָ איבערגעלאָזט בײַם אָנקומען אין מיליטער און באַקומען מיליטערישע מלבושים. אין אַ קעגנאיבערדיקער קאַמער איז געזעסן אַ גרופּע ייִדישע זעלנער פֿון דער פּוילישער אַרמײ. האָבן זײ זיך אָנגעהויבן צו בעטן, מ’זאָל זײ באַזאָרגן ציװיל־קלײדונג. מיר האָבן זײ טאַקע מיט קלײדונג באַזאָרגט. ס’האָט נישט געדויערט אַ האַלבע שעה און זײ זענען שוין װי „ציװילע“ געװען בײַ אונז אין קאַמער.
7 אַ זײגער אינדערפֿרי, פֿרײַטאָג דעם 22־טן סעפּטעמבער (ערבֿ יום־כּיפּור) האָט
[ז‘ 14]
מען אונז אַרויסגערופֿן פֿון דעם צימער און געהײסן פֿאַרענדיקן די אַרבעט, װאָס מיר האָבן נעכטן נישט באַװיזן. פֿון צײַט צו צײַט פֿלעגט מען אונז צוגעבן אַלץ נײַע אַרבעטן און כּסדר געזאָגט, אַז אָט־באַלד װעלן מיר באַפֿרײַט װערן. מיר זענען געגאַנגען אין פֿעלד קאַרטאָפֿל גראָבן אונ מײערן רײַסן.
אַזוי האָט עס געדויערט ביז 4 פֿאַרנאַכט. עסן האָבן מיר אַ גאַנצן טאָג נישט באַקומען. ערשט נאָך דער אַרבעט האָבן מיר באַקומען דעם מיטאָג מיטן אָװנט־ברויט צוזאַמען, און מיר זענען װידער פֿאַרבליבן אויף דער נאַכט.
אַ גרופּע פֿון אַ מאַן 20 איז גענומען געװאָרן בײַנאַכט צו דער אַרבעט אין שפּיטאָל. מ’האָט זײ דאָרט מערדערלעך געשלאָגן. דערבײַ איז אײנעם אַ לאָדזשער נישט גוט געװאָרן. איז אַרויס אַ באַפֿעל – פֿאַר פּײַניקן בײַ דער אַרבעיט דראָט טויט־שטראָף. ס’האָט זיך טאַקע צו דער גרופּע געענדערט די באַציונג צום גוטן. נאָך דער אַרבעט האָבן די לײַט באַקומען פֿײַן צו עסן.
שבת, דעם 23־טן סעפּטעמבער אינדערפֿרי (יום־כּיפּור) איז געקומען אַן אויטאָ פֿונ רויטן קרײַץ אונ מיטגענומען מיט זיך 10 ייִדן צו דער אַרבעט אין שפּיטאָל. אין אַ שעה שפּעטער איז װידער געקומען דאָס אויטאָ פֿון רויטן קרײַץ, אַז מ’דאַרף נאָך 15 מאַן. צװישן די 15 מאַן בין איך אויך געװען.
בשעת מיר האָבן דאָרט געאַרבעט, זענען געקומען פֿון לויװיטש ייִדישע פֿרויען װעמעס מענער מ’האָט אין שטאָט געכאַפּט צו דער אַרבעט, און דערצײלט, אַז אַלע פֿאַרהאַלטענע ייִדן זענען באַפֿרײַט געװאָרן.
דערװײַל האָב איך באַקומען אַ באַפֿעל צו גײן נאָך װאַסער. װען כ’בין מיטן עמער דורך דעם שאָסײ, האָב איך באַמערקט אַ ברעטל מיט אַן אויפֿשריפֿט: „60 קילאָמעטער ביז לאָדזש“. האָב איך דעם עמער עװעקגעשטעלט און געמאַכט ויברח.
נאָכן אָפּגײן 7 קילאָמענטער (אויפֿן װעג צו לאָװנע) האָב איך באַגעגנט עטלעכע פּוילישע באַקאַנטע פֿון פּאַביאַניץ: זײ האָבן מיר געגעבן ברויט, עפּעס געלט, און אײנער פֿון זײ – אַ שנײדער – האָט מיר פֿאַרריכט ס’פּאַלטן. זײ האָבן מיר אויך אָנגעװיזן אַ פּויער, צו װעמען כ’קאָן אַרײַנגײן איבערנעכטיקן. דער פּויער האָט מיך אַײַנקװאַרטירט אין אַ שײַער.
3 בײַנאַכט האָב איך מירך אויפֿגעהויבן און זיך געלאָזט אין װעג אַרײַן. ערשט נאָך עטלעכע שעה גײן האָב איך אָנגעטראָפֿן די גרופּע ייִדן, װאָס זענען באַפֿרײַט געװאָרן אין לויװיטש שבת אינדערפֿרי. זײ האָבן מיך צו זײער קאַמפּאַניע נישט צוגעלאָזט, װײַל זײ האָבן מורא געהאַט, זײ זאָלן נישט האָבן קײן אומאָנגענעמלעכקײטן צוליב
[ז‘ 15]
דעם, װאָס איך האָב נישט קײן באַפֿרײַונג־שײַן.
7 אינדערפֿרי, זונטאָג, דעם 24־טן, בין איך אַרײַן קײן לאָװנע. דער גאַנצער װעג איז געװען פֿאַרשאָטן מיט צעבראָכענע װעגענעס, אויטאָ, פּריװאַטע און מיליטערישע, געפּעק, װאַליזעס, בײַטלעך, פֿוטערס, פּאַלטנס און אַנדערע מלבושים. אויך הרוגים און דערהרגעטע פֿערד איז געװען אַ סך.
אין גלאָװנע האָב איך מיך נישט פֿאַרהאַלטן. דאָס לעבן האָט דאָרט אויסגעזען נאָרמאַל, די שטאָט – נישט שטאַרק באַשעדיקט.
אַ קילאָמעטער נאָך גלאָװנע האָב איך באַמערקט אַ פּאַביאַניצער פֿאָרן אויף אַ פֿורל. ער האָט מיך גערופֿן, אַרויפֿגענומען אויף דער פֿור, מיט װעלכער כ’בין מיטגעפֿאָרן ביז סטריקעװע.
אין סטריקעװע האָב איך געפֿרישטיקט. קײן ספּעציעלע באַשעדיקונגען דאָרט נישט באַמערקט.
דער פּאַביאַניצער מיטן פֿורל איז געבליבן רוען אין סטריקעװע. היות כ’האָב מיך געאײלט אַהײם, בין איך אַװעק צופֿוס.
9 קילאָמעטער פֿאַר לאָדזש האָב איך געטראָפֿן אַ לאָדזשער דאַראַזשקאַזש, װעלכער האָט געפֿירט 3 קריסטן. כ’האָב דעם דאַראַזשקער געגעבן אַ פּעקל דײַטשע פּאַפּיראָסן, אונ ער האָט מיך מיטגענומען ביז לאָדזש, װוּהין כ’בין אָנגעקומען האַלב 11 אינדערפֿרי.
װען כ’בין אַראָפּ פֿון דער דאַראַזשקע, האָבן מיך ייִדישע פֿרויען געװאָרנט, כ’זאָל מיך שנעל אויסבאַהאַלטן, װײַל מ’כאַפּט ייִדן צו דער אַרבעט. כ’בין גלײַך אַרויף אויף דעם טראַמװײַ נומער 1, װאָס פֿאָרט דורך די גאַסן בזשעזשינער, פּאַרביאַניצער, קילינסקי־גאַס, נאַפּיוקאָװסקי־גאַס צו גײערס מאַרק. דאָרט בין איך אײַנגעשטיגן אין פּאַביאַניצער טראַמװײַ (פֿון ל.ד.ע.ק.ד.) און אַהײמגעפֿאָרן קײן פּאַביאַניץ. 1 מיטאָג בין איך געקומען אין שטוב אַרײַן.
אין פּאַביאַניץ בין איך פֿאַרבליבן פֿון זונטאָג דעם 24־טן סעפּטעמבער ביז דאָנערשטאָג דעם 23־טן נאָװעמבער 1939.
דעם זעלבן טאָג האָב איך זיך געטראָפֿן מיט באַקאַנטע, װעלכע האָבן מיר דערצײלט װעגן די דײַטשע טועכצן אין פּאַביאַניץ. מ’האָט מיך אויך געװאָרנט, כ’זאָל זיך נישט דרײען אין גאַס, װײַל די דײַטשן כאַפּן אויף אַרבעט.
װי מ’האָט מיר דערצײלט, האָבן די דײַטשן אין ערשטן טאָג ראש־השנה, אַרויסגענומען אַלע ייִדן פֿון די הײַזער, געהײסן זײ פֿאַרשיטן די שוץ־גרובנס, װאָס מ’האָט געגראָבן פֿאַר דער צײַט פֿון די פּאָליאַקן. מיט װאָס צו אַרבעטן האָט מען נישט געגעבן.
[ז‘ 16]
ס’איז געען אַ שטאַרק רעגנדיקער טאָג, און די ייִדן זענען געװאָרן געצװוּנגען צו גראַבלען מיט די בלויזע הענט אין בלאָטע.
פֿון דער גרויסער מאַסע ייִדן האָט מען אַרויסגענומען צען ייִדן. מ’האָט זײ אויסגעשטעלט בײַ דער װאַנט פֿון דער קאַפּליצע (אויף דער קאַפּליטשנער גאַס) און נאָכדעם זײ געהײסן לויפֿן ברענגען דעם רבֿ פֿון שטאָט־זיטס, װעלן זײ דערשאָסן װערן. זענען זײ געלאָפֿן און געבראַכט דעם מורה־הוראה ר‘ הערשל לעבענהאָף. האָבן די דײַטשן דעם מורה־הוראה שרעקלעך געפּײַניקט: ראשית, אַרײַנגעװאָרפֿן אים אין אַ גרוב פֿול מיט װאַסער און געהײסן די ייִדן, װאָס האָבן געאַרבעט, אַז מ’זאָל אים באַשיטן מיט זאַמד. װען ער איז ביז דער העלפֿט געװען פֿאַרשאָטן, האָבן זיך די מענטשן געבעטן, מ’זאָל אים לאָזן אַרויסנעמען. איז געקומען אַן ענטפֿער: אַרויסגראָבן אים ניט, זאָל ער אַלײן אַרויסקריכן. מיט מי און מאַטערניש האָט זיך דער מורה־הוראה אויפֿגעגראָבן. נאָכדעם, װי ער איז אַרויס, האָבן די דײַטשן אים געשלאָגן און געפּײַניקט. די באָרד אים אָפּגעשוירן.
די אָרטיקע ציװילע דײַטשן זענען געװען די װעג־פֿירער אונ אָנװײַזער פֿאַר די דײַטשע מיליטער־לײַט. זײ פֿלעגן העלפֿן כאַפּן אויף אַרבעט. זײ פֿלעגן פֿירן די דײַטשן אָנװײַזן, װער ס’זענען ייִדן, װוּ זײ װוינען, װער ס’איז רײַך א.אַ.װ. ספּעציעל אויסגעצײכנט זיך אין רשעות האָבן די אָרטיקע דײַטשן:
1) פֿרײַער – געװען אַ װעכטער אין דער טעקסטיל־פֿאַבריק פֿון ייִד אלחנן הײדאַ. דער זעלנער פֿרײַער האָט ראש־השנה געכאַפּט צו דער אַרבעט דעם אײגנטימער פֿון דער פֿאַבריק, בײַ װעמען ער האָט געאַרבעט מיט זײַנע 3 זין (אײנער מיעטעק – אַ אינזשעיניער, און נאָך 2 – אַ דאָקטאָר און אַן אַדװאָקאַט);
2) קורצמאַנאָװסקי – אַ װעבער־מײַסטער אין דער טעקסטיל־פֿאַבריק פֿון ייִד מולקע צאָלאָ (אויף קאָנסטאַנטינער גאַס);
3) פֿראַנק – געהאַט אײגענע װעבע־שטולן, פֿלעגט אויסאַרבעטן סחורה פֿאַר דעם ייִדישן פֿאַבריקאַנט פֿײװל בער און זון;
4) קרושעל – אַ מײַסטער אין דער ייִדישער טעקסטיל־פֿירמע „פּעטערס“ – מאַריאַנסקע גאַס 5–7.
5) באַציונג פֿון די אָקופּאַנטן צו די ייִדן איז געװען זײער אַ פֿײַנטלעכע. אין פֿיל ייִדישע פֿירמעס, די גרעסטע, זענען אַרײַנגעזעצט געװאָרן קאָמיסאַרן. די קאָמיסאַרן זענען געװען אָרטיקע דײַטשן. אַזוי למשל האָט מען אין דער ייִדישער טעקסטיל־פֿאַבריק פֿון פֿײװל בער אַרײַנגעזעצט אַ קאָמיסאַר דעם אָרטיקן דײַטש קװאַסט (אַן אינקאַסענט אין דער דײַטשער פֿאַרבערײַ „דאַבזשענקאָ“; אין דער ייִדישער מאַנופֿאַקטור־פֿירמע פֿון יעקבֿ
[ז‘ 17]
פּאָזנאַנסקי איז אַרײַנגעזעצט געװאָרן דעם פֿריער דערמאָנטן קװאַסטס אַ ברודער); אין דער מאַנופֿאַקטור־פֿירמע פֿון פֿרוי ר. שטאָקװענסקי איז אַרײַנגעזעצט געװאָרן דער דײַטש הײַניק (געװען פֿריער בוכהאַלטער אין דער דאָזיקער פֿירמע).
מ’האָט זײער פֿיל ייִדישע געשעפֿטן אויסגערויבט. מיר זענען באַװוּסט די פֿירמעס: הערמאַן גרינשטײן -פּיאַסר סקאַרגאַ גאַס 33, געװעזענע טושענער גאַס). משה פּוקאַט און אַלטער גרינשטײן (קאָשטשיעלנע גאַס 9) אונ אַנדערע. די סחורות פֿלעגן אויף אויטאָס געלאָדן אונ אָפּגעשיקט װערן אין אַן אומבאַשטימטער ריכטונג.
אין דער מאַנופֿאַקטור־פֿירמע פֿון לײבוש ציעסאַנאָװסק און קויפֿמאַן יעלינאָװיטש איז ארײַנגעקומען אַ פּוילישע פֿרוי עפּעס קויפֿן און נישט אַדורכגעקומען מיטן פּרײַז. זי איז דאַן אַרויס, אַרײַנגערופֿן דײַטשע זשאַנדאַרמען און זײ דערצײלט, אַז די ייִדן האָבן זיך אָפּגעזאָגט צו פֿאַרקויפֿן סחורה, װײַל די רוסן קומען באַלד אַרײַן. די דײַטשן האָבן אויסגעשאָסן אין שטוב עטלעכע מאָל אין דער לופֿטן און אַרעסטירט לײבוש ציעסאַנאָװסקין און זײַן זון שעיה. מ’האָט זײ אָפּגעפֿירט אין אַרעסט. מ’האָט זײ דאָרט שטאַרק געשלאָגן. נאָך 2 שעה זיצן האָט מען דעם אַלטן ציעסאַנאָװסקין אַװעקגעפֿירט אין אַ האָפֿנונגסלאָזן צושטאַנד אין שפּיטאָל אַרײַן.
דעם 15־טן נאָװעמבער זענען אין די גאַסן פֿאַנאַנדערגעקלעפּט געװאָרן מעלדונגען פֿון דער ייִדישער קהלה אין דער דײַטשער שפּראַך מיט אַזאַ אינהאַלט: דער קאַלישער לאַנד־ראַט האָט אַרויסגעגעבן אַ פֿאַראָרדענונג, אַז ייִדן מוזן טראָגן די ייִדישע געלע אָפּצײכנונג אויף דער רעכטער האַנט – 10 צענטימעטער ברײט. ייִדן איז דערלויבט צו זײַן אויף דער גאַס פֿון 8 פֿרי ביז 5 פֿאַרנאַכט; נאָך 5 איז די ייִדן, װאָס װוינען אין זעלבן הויז, פֿאַרבאָטן אַרײַנצוגײן צו שכנים – מ’מוז זיצן אין דער אײגענער שטוב; װעמען מען װעט טרעפֿן אין פֿרעמדע הײַזער, דער װעט דערשאָסן װערן.
שבת, דעם 18־טן נאָװעמבער, אין ערשטן טאָג פֿון טראָגן די געלע לאַטעס, האָט מען גלײַך פֿון אינדערפֿרי אָן געזען זײער פֿיל ייִדן אין די גאַסן – מער װי געװײנטלעך. ס’איז געװען אַ מין דעמאָנסטראַציע: זעט, מיר שעמען זיך נישט, װאָס מיר זענען ייִדן.
אין דעם טאָג, שבת, 9 אינדערפֿרי, האָט מען אין דער חורבֿה פֿון דער אַלט־שטאָטישער שול (אויף שול־גאַס 4) געפֿונען אַ טויטן ציװילן דײַטש. אין שטאָט איז אויסגעבראָכן אַ מהומה. מ’האָט געמײנט, אַז מ’װעט איצט זיך אָפּרעכענען מיט די ייִדן. די ייִדן האָבן דעם טויטן אַרויסגענומען און אָפּגעטראָגן אין שפּיטאָל. דאָרט איז פֿעסטגעשטעלט געװאָרן, אַז ער האָט זיך פֿאַרסמט מיט ברען־שפּירט. מ’האָט בײַם מת אין די
[ז‘ 18]
מלבושים געפֿונען אַ נישט־דערטרונקענע פֿלאַש שפּירט. די ייִדן האָבן פֿרײַער אָפּגעאָטעמט.
פֿאָרשטײער פֿון דער ייִדישער געזעלשאַפֿט לגבי דער דײַטשער מאַכט איז געװען די דורך די דײַטשן נאָמינירטע ייִדישע קהלה־פֿאַרװאַלטונג. די באַשטימטע זענען געװען: אַדװאָקאַט שאַפּיראָ, אַדװאָקאַט יצחק אַלטער, אַפּליקאַנט לאָלעק אורבאַך, שמעלקע שטײנהאָרן (סוחר), װאָלף װעלינאָװיטש (געװעזענער עקזפּידענט פֿונ דער פֿרימע קרושע־ענדע) און קאַפּלאַן. זײ פֿלעגן דאַרפֿן אַלעמען צושטעלן פֿופֿציק ייִדן צו דער אַרבעט. װען ס’פֿלעגט צופֿעלן מענטשן צו דער צאָל, פֿעלגט מען נעמען די דאָזיקע ראַטמענער אַלײן. זײ פֿלעגן אויך אינטערװענירן בײַ דער מאַכט קעגן פֿאַרשידענע גזירות.
די דײַטשן האָבן געענדערט די נעמען פֿון אַ רײ גאַסן: די קאַשטשיעלנע האָבן זײ אַ נאָמען געגעבן קירכען־שטראַסע; קאַפּליטשלע – קאַפּעלן־שטראַסע. די פּילסודסקי־גאַס האָבן זײ אָנגערופֿן אַדאָלף היטלער־גאַס. דעם נאָמען פֿון דער שטאָט גופֿא האָבן די דײַטשן געענדערט פֿון פּאַביאַניץ אויף בורגשטאַדט (דאָרט איז פֿאַראַן דער שלאָס פֿון קיניגין יאַגעללאַ און יאַדװיגאַ).
פֿאַר מײַן אַרויספֿאָרן פֿון פּאַביאַניץ זענען דײַטשע זשאַנדאַרמען געגאַנגען איבער ייִדישע הײַזער און אויפֿגענומען די צאָל אײַנװוינער. ס’האָט זיך דעריבער פֿאַרשפּרײט אַ קלאַנג, אַז מ’װעט אַרויסשיקן די ייִדן פֿון שטאָט. ס’איז דעריבער אַװעק אַ דעלעגאַציע פֿון ייִדן (שיעה אַלטער, שמעלקע שטײנהאָרן, און אַדװאָקאַט שאַפּיראָ) אָפּצושטײען די גזירה. זײ האָבן אויסגעפּועלט, אַז די ייִדן װעלן קענען בלײַבן, אויב זײ װעלן אײַנצאָלן אַ קאָנטריבוציע פֿון 300 טויזנט זלאָטעס. דערבײַ איז אויסגעטײלט געװאָרן אַ טײל פֿון שטאָט, װוּ ס’האָבן געװוינט ייִדן – פֿון װאַרשעװער גאַס 25 ביז 40 אונ פֿון שול־גאַס 2 ביז 14 – און ס’איז געמאָלדן געװאָרן, אַז װײַטער װעלן דאָרט ייִדן נישט טאָרן װוינען. דעם טײל האָט מען רעזערװירט פֿאַר די דײַטשן פֿון די באַלטישע לענדער.
אין זעלבן טאָג פֿון מײַן אַרויספֿאָר האָבן זיך די ייִדן פֿון די דאָזיקע גאַסן אַרויסגעצויגן. איך פּערזענלעך האָב געהאָלפֿן מײנעם אַ קרובֿ זיך איבערצוציען פֿון װאַרשעװער גאַס נומער 37 אויף קאַפּליטשנע גאַס 9.
אַרויסגעפֿאָרן פֿון פּאַביאַניץ בין איך דאָנערשטאָג, דעם 23־טן נאָװעמבער.
געפֿאָרן בין איך מיטן טראַמװײַ קײן לאָדזש, אויפֿן װאָקזאַל אין לאָדזש האָט מען ייִדן נישט פֿאַרקויפֿט קײן בילעטן. בין איך אַװעקגעפֿאָרן מיט אַ פֿור קײן סטריקעװע. הינטער לאָדזש האָב איך אויסגעטון די געלע לאַטע – דאָרט האָט מען שוין זי
[ז‘ 19]
נישט געדאַרפֿט טראָגן. אין סטריקעװע האָבן די דײַטשן אונז (7 ייִדן) אויסגעטון נאַקעט און רעװידירט. מ’האָט בײַ אונז נישט צוגענומען. מיר האָבן באַקומען באַן־בילעטן ביז װאַרשע.
דער צוג האָט זיך זײער לאַנגזאַם געצויגן. אַרויסגעפֿאָרן זענען מיר פֿון סטריקעװע 9 פֿאַרנאַכט און אָנגעקומען 3 בײַנאַכט קײן לויװיטש. אין לויװיטש האָט מען אונז אַרויסגעזעצט פֿון באַן און אַרײַנגעזעצט אין אַ בנין. דאָרט האָט מען אונז געהאַלטן ביז 2 נאָכמיטאָג. דאַן זענען מיר געפֿאָרן װײַטער ביז װאַרשע.
פֿון װאַרשע בין איך געפֿאָרן קײן מאַלקין. מיטן צוג זענען געפֿאָרן אַ 5 טויזנט ייִדן, אַלץ צו דער רוסישער גרענעץ. אין מאַלקין האָט מען אַלע ייִדן געהײסן אַרויסגײן, געטריבן און געיאָגט, אַרײַנגעשפּאַרט אין אַ הויף בײַ אַ הילצערנעם פּאַרקן. פֿון דרוק פֿון דער מענטשן־מאַסע האָט זיך דער פּאַרקן אײַנגעבראָכן. דאַן האָבן די דײַטשן גענומען שלאָגן די ייִדן מכות־רצח און געהײסן אין 10 מינוט אויפֿשטעלן צוריק דעם פּאַרקן.
מ’האָט נאָכדעם אַלעמען געפֿירט צו דער גרענעץ. מענער באַזונדער אין אַ גרופּע און די פֿרויען באַזונדער. פֿאַר דער גרענעץ האָט מען אונז פֿאַרפֿירט אין אַ הויף און דאָרט אַלע מענער געהײסן אויפֿהויבן די הענט. מ’האָט אונז אין אַזאַ פֿאַזע פֿאָטאָגראַפֿירט. נאָכדעם האָט מען אַלעמען געפֿירט צו אַ רעװיזיע – צו 10 מאַן פֿאַר אײן מאָל. פֿון דעם הויז, װוּ מ’האָט אַרײַנגעפֿירט צו רעװידירן, האָט זיך געטראָגן אַ מוראדיק געשרײ. דאָרט האָט מען די ייִדן געהײסן זיך אויסטון ביז נאַקעט. מ’האָט געזוכט באַהאַלטן געלט, צירונג וכּדומה. די פֿרויען זענען דערבײַ נישט געװען. מיר האָבן זײ געטראָפֿן אויף דער צװײטער זײַט. די פֿרויען האָבן דערצײלט, אַז אויך זײ האָבן געהאַט אַ שרעקלעכע רעװיזיע – מ’האָט בײַ די פֿרויען געזוכט אַפֿילו אין די געשלעכט־אָרגאַנען.
בײַ דער גרענעץ האָבן מיר געטראָפֿן זײער פֿיל ייִדן ליגן דאָרט שוין צו 5–6 טאָג. ס’איז געװען זײער שװער אַרוכצוגײן. די סאָװיעטן האָבן נישט דערלויבט אַריבערצוגײן די גרענעץ. לסוף איז דאָך געלונגען די גרענעץ אַדורך. און נאָכדעם דורך ביאַליסטאָק, זענען מיר געקומען קײן …. איקס
אונטערגעשריבן: חײם־לײב ד.
21.12.1939
Chaim-Leyb D.
21 Jahre alt
Monteur von Webstühlen
Pabianice
Jetzt: xxx
Ich verließ Pabianice das erste Mal am 5. September 1939 in der Nacht von Dienstag auf Mittwoch und erreichte Warschau zu Fuß am Freitag, den 8., morgens.
Auf meiner Reise kam ich an Łódź, Stryków, Głowno, Łowicz, Sochaczew, Grodzisk vorbei.
In Warschau blieb ich von Freitag, den 8. September, bis Sonntag, den 17. Am Sonntag, den 17., verließ ich Warschau, lief durch Libozs [Żoliborz], die Steppe von Kempinovska, Sochaczew, Aleksandrówek, Bolimów, Łowicz, Głowno, Stryków, Łódź und kam am 24. September wieder in Pabianice an.
Es war in der Nacht vom 5. auf den 6. September in Pabianice. Zusammen mit noch einem hatte ich Wachdienst auf dem Hof, wo ich gewohnt habe. Wir haben große Militärbewegungen von der Lasker Seite in Richtung Łódź bemerkt. Ein polnischer Soldat, der zufällig an einem jüdischen Bäcker vorbeikam, erzählte, dass die Deutschen anrücken und schon sehr nah vor unserer Stadt sind, und dass Piotrków Trybunalski (einige dutzend Kilometer von Pabianice entfernt) von den Deutschen schon eingenommen wurde.
In unserer Stadt war schon keine Polizei mehr, auch die Feuerwehrleute waren schon weggelaufen. Auch sehr viele Zivilisten sind schon früher ausgezogen. Und in dieser Nacht fing es an, dass fast die gesamte Bevölkerung (sowohl Juden als auch Christen) die Stadt verließ. Geblieben sind nur Alte, Kranke und Frauen (ein Teil der Frauen ist auch weggelaufen). Die meisten gingen zu Fuß. Die Reicheren [S. 2] mieteten Wagen. Mitgenommen hat die einfache, nicht vermögende Mehrheit fast gar nichts. Man verließ Pabianice, wie man geht und steht. Auch ich habe mich dann um 4 Uhr morgens aufgemacht.
Bis zu meinem Verlassen war die Stadt ein paar Mal von deutschen Flugzeugen bombardiert worden, aber es gab keine größeren Schäden. Eine Bombe fiel auf die Konstantynowska und die Maydaner Straße. Es gab einige menschliche Opfer. Auf der Konstantynowska Straße wurden einige jüdische Kinder von Wieluń Geflüchteten und ein jüdisches Kind von Pabianice getötet.
In Łódź kam ich am Mittwochmorgen, den 6. September, an und bin in der Stadt nur circa zwei Stunden geblieben. Ich ging zu einem meiner Onkel, aber angetroffen habe ich ihn schon nicht mehr, weil er wie viele andere Łódźer die Stadt verlassen hatte. Ein Teil der Einwohner von Łódź verließ die Stadt über Brzeziny (Bzshezshin bei Łódź) und ein anderer Teil über Stryków. Ich habe den Stryków-Weg benutzt.
Im Verlauf des Mittwochs war ich in Stryków, Głowno und erreichte abends Łowicz.
Ich weiß nicht, wie Stryków und Głowno ausgesehen haben, weil wir die Shtetelekh umgangen haben (wir liefen auf der Chaussee und die Chaussee geht nicht direkt durch das Shtetl). Łowicz brannte, alles stand in Flammen. Das Ergebnis deutscher Zündbomben. Die Bevölkerung der Stadt rannte.
Zusammen mit einem Freund entdeckte ich in Łowicz den Wagen eines Bauern, der mit Polizeirekruten gefahren ist. Wir haben mit ihm abgemacht, dass er uns für 10 Gulden nach Warschau bringen soll. So fuhr er also mit uns für einige Kilometer, bis er uns plötzlich vom Wagen warf. Das Geld hat er nicht zurückgegeben. Wir kehrten nach Łowicz zurück. Hinter der Stadt gingen wir in das leerstehende Haus eines Bauern (die Hauseigentümer waren schon entlaufen) […]. Dort habe ich mich mit meinem Freund zum Schlafen hingelegt. So schliefen wir bis 12 Uhr mittags und danach machten wir uns wieder auf in die Richtung von Sochaczew.
In Sochaczew sind wir am Donnerstagabend, den 7. September, [S. 3] angekommen.
In Sochaczew haben das Frauenkrankhaus und andere Orte gebrannt. Auch im die Stadt umgebenden Wald sind große Feuer ausgebrochen durch die Zündbomben, die von deutschen Flugzeugen abgeworfen wurden.
Auf dem Weg trafen wir polnische Militärrekruten. Wir gaben einem Soldaten (einem Ukrainer) Tomaten, er im Gegenzug gab uns Zigaretten (einige Pakete) und führte uns bis nach Grodzisk.
Grodzisk hatte schon ein großer Teil der jüdischen Bevölkerung verlassen. Überall traten wir auf Glasstücke der zerbrochenen Scheiben. Wir gingen in die jüdische Bäckerei. Die Bäckersfamilie war eine der wenigen jüdischen Familien, die noch in der Stadt gewesen ist. Ich kaufte ein Kilo Brot. Ein kleines Stück Brot gab ich einem polnischen Soldaten mit der Bitte, er solle mich nach Warschau mitnehmen. (Meinen Freund habe ich auf dem Weg zwischen Sochaczew-Grodzisk verloren). Ich bin mit dem Soldaten solange mitgefahren, bis es angefangen hat zu dämmern. Kurz vor Warschau bat er mich, vom Wagen abzusteigen.
Ich ging 14 Kilometer zu Fuß und kam um circa 10 Uhr morgens in Warschau an. Auf der Valske Straße 84 bat mich ein dort lebender Jude hinein, gab mir und noch anderen Wanderern Utensilien, um uns zu waschen, kochte für uns Essen und erlaubte uns, uns hinzulegen. Ich schlief dort für einige Stunden.
Die erste Nacht übernachtete ich in einem Schutzgraben im Hof der Bräuerei Haberbusch und Schiele auf der Grzybowska Straße 33. Danach brachte mich ein Freund aus Pabianice – er hieß Goldberg und war Mitglied des „Bund“ – in die Twarde Straße 4, in ein Haus der jüdischen Gemeinde, wo vorher eine Schule drin war. Dort waren einige hundert Geflüchtete aus Łódź, Wieluń, Pietrkov, Sochaczew etc. untergebracht.
Wir aßen in den Toren, bei den Essensausgabepunkten für Geflüchtete: Die Mehrheit wurde auf Eigeninitiative von den Mietern der jeweiligen Häuser eingerichtet.
Das Leben in Warschau in diesen Tagen war die Hölle. Lebensmittel hat man nur wenige bekommen. Einige Lebensmittel (wie beispielsweise Hering) gab es im Überfluss, andere waren dagegen sehr teuer – eine Gans von 5 Pfund zu Rosh [S. 4] Hashanah hat 80 Zloty gekostet (für die, die es sich erlaubenn konnten). Für Brot stand man für gewöhnlich stundenlang an und wartete. Tausende standen in den Schlangen für Brot. Noch einige Bäckereien waren in Betrieb. Deutsche Bomben flogen über unsere Köpfe ohne Unterlass. Menschen sind die ganze Zeit durch Bomben und Granatsplitter gestorben.
Moyshe Sheradykiv (Pabianice) – ein reicher Fabrikant, in Pabianice wohnte er auf der Kopernik Straße 15, ungefähr 30 bis 32 Jahre alt, starb auf der Gente Straße (in Warschau). Man hat ihn inmitten der Straße begraben nachdem der Waffenstillstand geschlossen wurde. Als seine Mutter nach Warschau kam, hat man ihn auf den Friedhof umgelegt.
Die Verteidigung Warschaus begann. An vorderster Front stand General Tshuma. Die Arbeiterschaft hat sich aktiv an der Vorbereitung der Verteidigung beteiligt. Jeden Tag tauchten auf der Straße Aufrufe und Meldungen auf: Auf Polnisch von der P.P.S., 11Abkürzung für Polska Partia Socjalistyczna, Polnische Sozialistische Partei auf Jiddisch und Polnisch vom “Bund”.
Die Straßen füllten sich mit Barrikaden. Man fing am Sonntag, den 10. September, an, die Barrikaden zu bauen. Ich arbeitete mit beim Barrikadenbau auf der Wolska Straße, bei der Brücke nach Włochy. Dann wollten mehrere deutsche Flugzeuge die Brücke bombardieren, aber es gelang ihnen nicht. Die sechs Bomben, die die deutschen Flugzeuge abgeworfen haben, sind daneben gefallen.
Barrikaden waren auf allen Straßen (außer auf der Marszałkowska). Eine Barrikade wurde folgendermaßen gebaut: Man brach die Straßen auf, zwei Meter in die Tiefe und Breite, und schüttete die herausgeworfenen Steine und Erde daneben auf. Auf den so entstandenen Wall warf man noch Pferdekutschen, Güterwagen, Autos, Schubkarren, (mit Steinen und tausend Sandsäcke aufgefüllte) Tramwagons, alte Möbelstücke, Kioske etc. hinauf.
Der erste Tag von Rosh Hashanah war ein sehr schlechter Tag. Es kam eine Schwadron 200 deutscher Flugzeuge angeflogen und bombardierte große und kleine Häuser, ohne Unterschied – sie schossen auf die Menschen in den Brotschlangen. An diesem Tag gab es die größte Zahl menschlicher Opfer.
[S. 5] In jedem Haus stand das polnische Militär. In allen Stadtgärten stand die Artillerie. Man bewachte Warschau und sehr oft kehrten die deutschen Flieger nicht zu ihrer Basis zurück. So sah ich zum Beispiel wie auf der Letne Straße – beim neuen Gerichtsgebäude – ein polnisches Flugabwehrgeschütz einen schweren deutschen Bomber abgeschossen hat.
Am Shabbat, den 16., ging in Warschau ein Gerücht um, dass durch eine offizielle Meldung in allen Zeitungen bestätigt wurde, dass das polnische Militär Łódź zurückerobert hat und dass die Einwohner von Łódź und der Łódźer Umgebung heimkehren können. Ein Weg, auf dem man gehen soll, wurde nicht angegeben. Die Verteidigungskommandantur von Warschau gab gedruckte Passierscheine aus (Przepustki), in denen gesagt wurde:
Hiermit wird der jeweiligen Person erlaubt, Warschau zu verlassen und zu dem jeweiligen Wohnort (der Ort wurde angegeben) im Kreis Łódź zurückzukehren.
Die “Przepustkis” [Passierscheine] wurden in der Regel vom Stadtpräsidenten Stazshinski unterschrieben.
Ich habe so einen Passierschein auch bekommen, um am Sonntag, den 17., nach Hause zu gehen. Ich habe diese Erlaubnis im Rathaus auf dem Theaterplatz erhalten. Das Rathaus wurde genau in diesem Moment bombardiert.
Warschau verließ ich über die Franciszkańska und Bonifraterska Straße, danach vorbei an der Zitadelle. Dort waren etliche dutzend Kanonen und Militär stationiert, über Warschau wachend. Keiner der polnischen Soldaten hat mich angehalten. Vorbei an Żelichów bin ich in den Wald von Kampinoska hinein. Wir waren insgesamt 18 Juden (die Übriggebliebenen waren 8 Pabianicer und 9 Łódźer) und 138 Christen, alle aus Łódź und Umgebung, die zusammen gelaufen sind.
Von den 156 sind auf dem Weg die Hälfte umgekommen (keiner der 18 Juden ist gefallen).
Auf dem Weg mussten wir uns ständig auf die Erde werfen, weil wir ins Tätigkeitsgebiet der deutschen Artillerie und Flugzeuge eingefallen waren. Deutsche Flugzeuge sind sehr niedrig geflogen. [S. 6] Aus einem Flugzeug schrie der Pilot: “Die Zivilbevölkerung kann machen, dass sie fortkommt. Ihr braucht euch nicht fürchten. Wir beschießen die polnischen Schweine.” Etliche hundert Männer aus diesem Ort haben wir bei einem Regiment polnischen Militärs angetroffen, das deutsche Gefangene bei sich im Lager gehalten hat. Die polnischen Soldaten gaben uns Essen, was sie den Deutschen abgenommen hatten. (Das polnische Militär von diesem Ort hat eine deutsche Einheit angegriffen.)
Das polnische Militär hat uns für circa 2 Stunden aufgehalten und uns dann weitergelassen. Nachdem wir uns etwas ausgeruht hatten, sind wir weitergegangen. Wir sind circa 300 Meter gelaufen, als ein deutscher Pilot (mit einem Flugzeug und übrigen Bomben) angehalten und uns aufgefordert hat, die Maschine zu putzen und die Bomben zu aufzuladen. Wir haben drei Bomben aufgeladen. Er hat uns dafür mit Essen und 2 Mark bezahlt.
Am selben Tag haben ich und noch drei Christen uns von der übrigen Gruppe getrennt und sind separat weitergelaufen.
Müde sind wir in ein Bauernhaus hinein, welches im Wald stand. Wir haben erfahren, dass die Deutschen gestern den Ort eingenommen hatten.
In dieser Zeit trafen wir auf eine zweite Gruppe Juden, 21 Mann.
Die erste deutsche Patrouille, die wir getroffen haben, war ein Offizier, ein Leutnant. Er fragte uns, ob wir Juden seien, und wer von uns Deutsch versteht. Also habe ich eingeworfen, dass ich Deutsch verstehe. Alle antworteten, dass sie Juden seien, auch die Christen sagten: “Jude”. Unsere Herzen haben vor Schreck aufgehört zu schlagen, weil wir kurz vor der Front angehalten wurden. Der Leutnant fragte uns, woher wir kämen. Ich antwortete: aus Warschau. Er fragte uns weiter, warum das polnische Militär uns nicht gestoppt habe, und was für eine Genehmigung wir hätten. Wir zeigten ihm die “Przepustkis”. Da er es nicht lesen konnte, habe ich es ihm ins Deutsche übersetzt. Dann sagte er: “Die polnischen Schweine wollen noch Łódź haben? Łódź dürfen sie nicht mehr haben!” Danach hat er gefragt, ob wir hungrig seien. Wir haben das bejaht und sagten, dass wir den ganzen Tag noch nichts gegessen hätten. So gab er uns kalte, geriebene, gekochte Kartoffeln, und ordnete an, dass wir uns schlafen legen, weil es nachts verboten ist, zu gehen.
Unerwartet kamen wir in einem schlechten Dorf an, in Kampinove. Man hat [S. 7] uns dort kein Essen und Trinken gegeben, noch nicht mal gegen Geld. Man hat auf uns böse Hunde angesetzt und uns einfach aus dem Dorf getrieben.
Erst an der Dorfgrenze sind wir zu einem Bauern gegangen, haben ihn gebeten, uns zu erlauben, bei ihm zu übernachten. Der Bauer meinte, dass er keinen Platz hätte, da es schon Leute gäbe, die bei ihm schläfen. Wir sind aber trotzdem dort geblieben. Es stellte sich übrigens heraus, dass bei ihm in der Scheune tatsächlich schon dutzende Juden aus der Łódźer Gegend schliefen. Wir waren jetzt also schon um die 50 Juden, vor allem junge.
Da wir vor Hunger oder Kälte nicht einschlafen konnten, lagen wir also wach da und erzählten einander unsere Erfahrungen.
Um 4 Uhr morgens am Montag, den 18. September, haben wir alle zusammen die Scheune des Bauern verlassen. Als wir auf den Weg hinausgingen, sind wir schon bald am Tor einem deutschen Panzer begegnet. Er hielt an. Aus ihm stieg ein Deutscher aus und redete mit uns in guter Stimmung. Er sagte, dass sie, die Deutschen, die Welt besiegen würden. Und die Juden werde man vernichten (er wusste, dass wir Juden waren). Danach hat er uns allen Zigaretten gegeben und den Weg zur Sochaczewer Chaussee gezeigt.
Nachdem wir circa zwei Stunden durch einen Wald gelaufen sind, kamen wir auf die Chaussee. Wir gingen in die Richtung von Sochaczew. Dort traf ich die anderen 17 Juden, mit denen ich Warschau verlassen und die ich vor einem Tag in den Kampinoskaer Wäldern verloren hatte.
Auf dem Weg trafen wir in einem Dorf, das 14 Kilometer von Sochaczew entfernt war, auf eine Menschenschlange für Brot bei einer Bäckerei. Wir haben uns eingereiht und jeder für 25 Groschen ein Roggenbrötchen bekommen.
Als wir zu etlichen hundert Mann von der Bäckerei weggingen, schloss sich uns noch eine polnische Gruppe à 40 Mann an sowie ein Jude aus Aleksandrów bei Łódź (mit seinem kleinen 10-jährigen Bruder). Dann begegnete uns eine deutsche Patrouille von zwei Soldaten. Die Patrouille stoppte die ganze Gruppe, stellte uns in eine Reihe auf und befahl den Juden, separat hervorzutreten. Kein einziger Jude ist aus der Reihe getreten. Also sagte er, dass alle Polen weitergehen und alle Juden stehen bleiben sollen. Also blieben die Juden stehen.
[S. 8] Als die Gruppe von den Polen abgetrennt wurde, begann der Jude aus Aleksandrów mit seinem Brüderchen, die Soldaten anzuflehen, ihnen die Hände zu küssen, dass auch sie gehen gelassen werden. Ein Deutscher der Patrouille hat seine Waffe genommen und zielte auf den kleinen Jungen. Der Junge wurde ohnmächtig. Wir fingen an, ihn aufzupäppeln. Währenddessen erreichte die Soldaten der Befehl, auch die Polen zurückzuholen, weil der Weg zu gefährlich sei. Es finde dort eine Schlacht statt. Als die deutschen Soldaten wegliefen, um die Polen zurückzurufen, nutzten wir die Gelegenheit, den Jungen auf den Arm zu nehmen, und sind entlaufen. Wir sind weg auf den Weg zum Dorf Aleksandrówek.
Wir kamen in Aleksandrówek um circa 11 Uhr an. Wir waren dann eine Gruppe von 18 Mann – 15 Juden und drei Christen. Im Dorf trafen wir auf deutsche Soldaten. Sie stoppten uns und fragten, ob wir Essen wollen, ob wir hungrig seien. Wir haben ihnen zuerst gedankt und dann geantwortet, dass wir kein Essen wollen. Wir hatten Angst: Vielleicht ist einer der ihren Spitzel, der uns etwas böses will. Kurzum haben sie uns vorgeschlagen, etwas zu essen, und wir konnten es nicht ablehnen – wir haben jeder eine Konserve Fisch und Kekse bekommen. Sie haben aber verlangt, dass wir es sofort aufessen und nicht mitnehmen können. Sie haben uns vorgeschlagen, einen gemeinsamen Tisch zu decken, an den sich auch zehn deutsche Soldaten gesetzt haben (unter ihnen auch Feldwebel), alle schon älter. Wir aßen und sie sangen Militärlieder. So ging es 1,5 Stunden.
Nach dem Essen hat uns der Feldwebel alle registriert, nach den Namen gefragt, aufgezeichnet, wohin wir gehen und freigelassen.
Als wir uns von ihnen verabschiedeten, haben die Deutschen uns angewiesen, dass wenn wir auf deutsche Soldaten treffen, wir sie nicht mit “Heil Hitler” sondern mit “Guten Morgen” begrüßen sollen, weil wenn Juden mit “Heil Hitler” grüßen, darauf gebe es die Todesstrafe.
Mit diesem Rat verließen wir sie und gingen nach Łyszkowice. Als wir an den Ort kamen, wo der Weg in Richtung Łyszkowice führt, trafen wir auf eine Gruppe Juden, die zurückkamen, weil die Deutschen die dort durchgehenden Juden anhalten. Wir haben uns somit in Richtung Bolimów aufgemacht.
Bolimów, eine jüdische Bauernkolonie mit einigen dutzend Familien, war von Kriegsoperationen komplett unberührt. Alle ortsansässige Juden waren noch [S. 9] da. In Bolimów haben wir eine Meldung der deutschen “Ortskommandatur” (auf Jiddisch und Polnisch) gelesen, dass alle Arbeiter so schnell wie möglich heimkehren und mit ihrer früheren Arbeit anfangen müssen. Wir haben aber nicht angehalten und sind mit dem Ziel weitermarschiert, eine Übernachtungsmöglichkeit in Łowicz zu finden (von Bolimów nach Łowicz sind es 17 Kilometer).
Als wir um die zwölf Kilometer gelaufen sind, haben uns deutsche Soldaten angehalten. Hier waren schon um die 3000 gestoppte Juden, Polen und Deutsche (Zivilisten). Das Motiv war: Da es von der polnischen Seite immer wieder zu Ablenkungsaktionen kommt, man schießt auf sie etc., und da demnächst eine große deutsche Militäreinheit durchmarschieren muss, stoppt man alle Zivilisten.
Nachdem wir schon eine Stunde auf einem Platz beim Weg festgehalten wurden, hat man uns in Reihen à drei Mann aufgestellt und nach Łowicz abgeführt.
In Łowicz wurde wir auf dem Marktplatz gesammelt. Gegenüber fuhr ein deutsches Militärauto, auf dem Maschinengewehre platziert waren. Sie richteten die Waffen mit den Schusslöchern auf uns, nahmen ein Magazin und luden die Gewehre. Dabei haben die Soldaten mit den Schusslöchern über die Menge geschwenkt, wie als ob sie schießen. Dabei verlor ein Łódźer junger Mann (aus der Bzshezshiner Straße) das Bewusstsein, weil er dachte, dass die Soldaten in die Menge schießen würden.
Als wir so rumstanden, wurde an uns eine große Gruppe (etliche tausend) polnischer Kriegsgefangener vorbeigeführt. Sie gingen zu Fuß. Die deutschen Soldaten, die sie begleiteten, ritten auf Pferden.
Uns führte man danach in zerstörte Gebäude. Sie haben uns zu etlichen hundert Mann in einen Saal gesteckt (wie wir später erfuhren, waren es die Lager des polnischen 11. Infanterieregiments geführt von Marschall Pilsudski). Es war schon Abend – ungefähr 7, halb 8.
Wir wurden in die Gebäude reingetrieben, uns wurde kein Essen oder Trinken gegeben, kein Heu, auf das man sich legen konnte. In den Sälen gab es keine Bänke oder Holzpritschen. Wir wurden eingeschlossen und das Gebäude wurde stark bewacht. Durch die Fenster informierte uns die Wache, dass wir [S. 10] die menschlichen Bedürfnisse dort verrichten müssen, wo wir schlafen.
Unter uns war einer, dessen Kleidung voll mit Blut war, und die Deutschen machten sich darüber lustig, dass er ein Saboteur ist (wie einige später erzählten, war er deswegen so voll mit Blut, weil er bei getöteten Pferden Stücke Fleisch herausriß und sie roh aß). Man nahm ihn in den Hof für ein Verhör. Mich nahm man, um zu übersetzen, was man ihn fragte und was er antwortete. Sie konnten jedoch gar nichts aus ihm rausbekommen. Er behauptete, dass er gar nichts wüsste und sich an nichts erinnere. Man stellte ihn vor die Wand und befahl ihm, sich mit dem Gesicht zur Wand zu drehen, und dann erschossen sie ihn.
Am nächsten Morgen, als man die Taschen des Erschossenen durchsuchte, fanden sie Dokumente von einem Woyczyk Moniek (oder Józef), der aus Pommern stammte, aus einem Dorf bei Tczew. Er war kürzlich als verrückt diagnostiziert worden und hielt sich in einem Irrenhaus in Warte auf. Es scheint, dass er während der Evakuierung der Anstalt aus dem Irrenhaus entlaufen ist.
Am nächsten Morgen kamen jüdische Frauen zu den Gebäuden, die uns Äpfel und Birnen bringen wollten. Die Polen, die zusammen mit uns waren, haben uns aber nicht zu den Fenstern gelassen. Um doch etwas bekommen zu können, mussten wir eine Hälfte den Christen abgeben.
Ständig kamen neue Gefangene zu uns. Unter anderem kamen an diesem Tag sieben frische Pabianicer Juden zu uns. Normalerweise befahl man Bauern, von ihren Wägen runterzukommen, die Wägen zu verlassen, und man brachte die Bauern zu uns.
Einen ganzen Tag bekamen wir kein Essen, kein Trinken. Für menschliche Bedürfnisse hat man uns nicht herausgelassen. Erst am Abend, als alle schon schliefen, weckte man uns auf: Man ging zur Essensausgabe. Man befahl uns, uns in einer Reihe aufzustellen, und jeder bekam ein halbes Brötchen. Man sagte uns, dass das für morgen sei. Nachdem sich die Menge wieder hingelegt hatte, hat man uns wieder aufgeweckt: Es gibt noch eine Essensausgabe. Deutsche Soldaten brachten mehrere Fässer Hering hinein und ordneten an, soviel zu nehmen, wie man will. Die Leute nahmen 10, 20, 30 Heringe – ich selber habe mir [S. 11] 20 Heringe geschnappt. Nachdem sich die Menge mit Heringen satt gegessen hatte, fing ein schreckliches Brennen an: Durst nach Wasser. Wasser haben wir aber nicht bekommen (es war generell schwer seit den Bränden, Wasser in der Stadt aufzutreiben). Menschen leckten vor Durst die schweißfeuchten Ofenkacheln ab. Die ganze Nacht schrien sie: “Wasser!” Man rüttelte an den Gitterstäben und machte Lärm. Es kam dazu, dass die Soldaten in die Luft schossen. Erst am nächsten Morgen um die Mittagszeit brachten sie etliche Eimer mit schmutzigem Wasser.
Nach dem Wasser haben wir von der ehemaligen lokalen Militärküche eine gute, fette Suppe bekommen (mit grünen Bohnen, Karotten und anderem Gemüse) und Hering dazu. Ein Gefäß, aus dem man essen konnte, haben die Deutschen uns gegeben. Nach dem Essen hat man uns eine Frist gegeben: Innerhalb von 10 Minuten müssten wir die Teller abwaschen. Da dies unmöglich in 10 Minuten zu schaffen war, weil es Wasser nur an einer Stelle und es 3000 Teller zum Abwaschen gab, haben einige angefangen, die Teller zu zerbrechen. Man hatte Angst für einen schmutzigen, nicht ausgewaschenen Teller mit schwerer Arbeit für eine ganze Nacht bestraft zu werden, so dass die Menge mit dem Zerbrechen der Teller ein Mittel gefunden hatte, sich davon zu befreien.
Abends haben wir auf sechs Mann ein Brot bekommen und so viel süßen, gezuckerten Kaffee wie man wollte.
Am dritten Tag, um 11 Uhr morgens, kam ein deutscher Soldat und forderte uns auf, 20 Mann für die Arbeit zu stellen – er verlangte allerdings nicht, dass es Juden sein müssten. Unter den Gefangenen gab es einen deutschen Zivilisten aus Pommern der sagte: “Teraz, panowie żydy do roboty!” [Jetzt sollen die Juden arbeiten] Wir Juden im Gebäude waren zu achtzehnt – haben uns selbst gemeldet, obwohl der Soldat es nicht gefordert hatte.
Man nahm uns auf einen Platz und gab uns die Aufgabe, Telefonkabel von einer Spule auf die andere aufzurollen. Die Soldaten drehten die Spulen und wir haben die Kabel genommen und sie gerade gemacht.
Bei der Arbeit fragte man uns, ob wir Essen wollen. Und man gab jedem von uns eine große Schüssel mit warmem Fleisch und Kekse (Weizenkekse). Jeder hat 10 Stück bekommen. Alle bekamen zwei Pakete Zigaretten (zwölf Stück, sechs pro Paket). Die Zigaretten waren von der Marke Palästina – auf den Paketen stand mit lateinischen Buchstaben: “Jerusalem – Sholem aleykhem”. Gearbeitet haben wir bis 6 Uhr am Abend und wir wurden dann aufgefordert, auch am nächsten Tag wieder zur Arbeit zu erscheinen.
[S. 12] Nach der Arbeit wurden wir weggeführt, um uns zu waschen. Wir bekamen Abendbrot (Suppe und Brot mit Kaffee) und um halb 8 hat man uns zum Schlafen ins Gebäude zurückgeführt. Wir haben darum gebeten, dass wir auch am nächsten Tag zur Arbeit kommen wollen.
Die Christen in unserer Zelle haben sich über uns lustig gemacht, als wir wiederkamen – das heißt, sie wollten uns provozieren: “Haha, Juden, ihr arbeitet und wir nicht!” Aber die Lage änderte sich schlagartig, als wir die Zigaretten, die wir bekommen hatten, herausnahmen und den anderen anboten. Die Christen haben uns in dieser Nacht einen bequemeren Ort zum Schlafen gegeben.
Am selben Tag, eine Stunde ungefähr bevor wir zurückkehrten, war ein Auto des Roten Kreuzes vor dem Gebäude, in dem wir eingesperrt waren, vorgefahren und hatte 24 Juden zur Arbeit im Krankenhaus mitgenommen. Diese Gruppe von Juden hatte weniger Glück als wir – man schlug sie bei der Arbeit blutig. Fast alle kamen mit verwundeten Gliedern, blauen Augen und Schwellungen.
Am nächsten Morgen ist unsere Gruppe wieder zur Arbeit gegangen, und wir arbeiteten unter denselben Bedingungen wie den Tag zuvor. Wir arbeiteten bis 12 Uhr. Dann bekamen wir Mittagessen und man brachte uns zurück zu der Zelle.
Am Nachmittag desselben Tages (Donnerstag, den 21. September) hat man aus der Zelle alle Gefangenen aus Pommern (Pamazshe) herausgerufen. Heraus kamen nur Christen. Juden gab es bei uns aus dieser Gegend nicht. Die herausgerufene Gruppe bestand aus 500-500 Mann. Die Gruppe bekam einen kollektiven “Befreiungsschein”. Von dieser Gruppe hat ein deutscher Offizier (sein Name: von Gedelberg, ein Kommandant) einen Anführer ausgesucht, der die Gruppe führen sollte, gesagt, wie man gehen, wie man die Deutschen, denen man begegnet, begrüßen soll etc. Proviant hat man ihnen nicht gegeben. Ihnen wurde angeordnet, zu Fuß zu gehen.
Am selben Tag ein bisschen später (um 3, halb 4) wurden die Einwohner der Łódźer Woiwodschaft 22Bezeichnung für polnische Provinz. aufgefordert, aus der Zelle zu kommen. Zuerst gingen die Christen raus. Als die Juden, die aus dieser Gegend stammten, auch rausgehen wollten, haben sie die Polen nicht gelassen, weil man angeblich sie, die Christen, meine und nicht die Juden. Die Deutschen reagierten hierauf nicht. Es haben sich trotzdem wenige (3 bis 4) Juden heraus gestohlen, auf denen das jüdische Siegel nicht so deutlich war; die Mehrheit [S. 13] der Juden sind in der Zelle geblieben. Auch diese Gruppe aus der Łódźer Woiwodschaft wurden abgefertigt wie die vorherige aus Pommern.
Es blieben in dem Gebäude nur zivile Juden und Militärleute (Juden und Polen) übrig.
Nachdem die zwei Gruppen von Christen (die aus Pommern und Łódź) weggegangen waren, rief man die Juden auf den Hof und befahl, sich in Reihen à drei Personen aufzustellen. Dann meldete ein deutscher Offizier, dass wir die Küche putzen müssten, alles in Ordnung bringen müssten, die Betten herausbringen müssten und morgen früh, nachdem wir den obersten Stock gereinigt haben, würden wir nach Hause entlassen. Wir haben die Arbeit mit Freude ausgeführt.
Inzwischen war ein Leutnant mit einem Fotoapparat angekommen und befahl allen, sich in eine Reihe aufzustellen. Als sich alle eingereiht hatten, nahm er aus der Menge ein Dutzend Juden – “spezielle Typen” (er hat sogar gesagt: “Ich brauche typische Juden”). Unter ihnen waren die Juden mit Bart, im Alter von 65 bis 70, erschöpfte Juden, Dichtbehaarte und von den deutschen Schlägen am gestrigen Tag Verwundete etc. Unter ihnen waren auch Wieluńer Juden (ein Vater mit seinem Sohn) – der Vater mit einem Kaftan, 33langes Gewand, das in Osteuropa als traditionelles Kleidungsstück von Jüdinnen*Juden galt einer Jarmulke 44andere Bezeichnung für „Kippa“ und einem Siddur 55jüdisches Gebetsbuch unterm Arm, der 16-jährige Junge mit einem Kittel. Zwei Pabianicer (Ber Bir – ein Schneider, der aus Będzin stammte, aber in Pabianice wohnte, und Yisroel Khristovski – ein Weber; beide waren modern gekleidet, aber haben vor Erschöpfung und Schlägen schrecklich ausgesehen). Man hat sie fotografiert und danach alle schlafen geschickt.
Diese Nacht schliefen wir nicht in derselben Zelle wie in der vorherigen Nacht. Jene war nun bestimmt für polnische Kriegsgefangene.
In dieser Nacht haben wir eigentlich kaum geschlafen. In den Zimmern lagen die Haufen ziviler Kleidung, die die polnischen Soldaten beim Ankommen beim Militär dagelassen hatten, als sie ihre Uniformen bekamen. In einer der gegenüberliegenden Zellen saß eine Gruppe jüdischer Soldaten der polnischen Armee fest. Also fingen sie an, uns zu bitten, ihnen zivile Kleidung zu besorgen. Das haben wir wirklich getan. Das hat nicht länger als eine halbe Stunde gedauert, und schon waren sie als “Zivilisten” bei uns in der Zelle.
Um 7 Uhr morgens, am Freitag, den 22. September (der Vorabend von Yom Kippur), [S. 14] rief man uns aus der Zelle heraus und befahl, die Arbeit zu beenden, die wir gestern angefangen hatten. Von Zeit zu Zeit gaben sie uns neue Aufgaben dazu und sagten immerzu, dass wir sehr bald entlassen werden. Wir sind zum Feld gegangen, um nach Kartoffeln zu graben und Karotten zu ziehen.
Es dauerte bis 4 Uhr nachmittags. Essen haben wir den ganzen Tag nicht bekommen. Erst nach der Arbeit haben wir das Mittagsessen zusammen mit dem Abendbrot bekommen. Und wir sind wieder für die Nacht dageblieben.
Eine Gruppe von 20 Mann wurde während der Nacht zu der Arbeit im Krankenhaus genommen. Man hat sie dort brutalst geschlagen. Dabei wurde einem Łódźer gar nicht gut. Also wurde ein Befehl erlassen – auf das Foltern bei der Arbeit gibt es Todesstrafe. Für diese Gruppe hat sich so alles zum Guten geändert. Nach der Arbeit haben die Leute feines Essen bekommen.
Am Shabbatmorgen, den 23. September (Yom Kippur), kam ein Auto vom Roten Kreuz und nahm zehn Juden zu der Arbeit im Krankenhaus. Eine Stunde später kam das Auto vom Roten Kreuz wieder, da man noch weitere 15 Mann brauchte. Unter diesen 15 bin ich gewesen.
Während wir dort arbeiteten, sind jüdische Frauen aus Łowicz gekommen, deren Männer man in der Stadt für Arbeit geschnappt hatte, und erzählten, dass alle gefangenen Juden entlassen wurden.
Derweil hatte ich den Befehl bekommen, Wasser holen zu gehen. Als ich mit dem Eimer auf der Chaussee lief, bemerkte ich ein Brett mit der Aufschrift: “60 Kilometer bis Łódź”. Also habe ich den Eimer weggestellt und hab das Weite gesucht.
Nachdem ich sieben Kilometer gelaufen war (auf dem Weg nach Głowno), habe ich etliche polnische Bekannte aus Pabianice getroffen. Sie gaben mir Brot, ein wenig Geld, und einer von ihnen – ein Schneider – hat meinen Mantel repariert. Sie haben mir auch einen Bauern gezeigt, zu dem ich für die Nacht gehen könnte. Der Bauer hat mich in einer Scheune einquartiert.
Um 3 Uhr nachts habe ich mich aufgerafft und auf den Weg gemacht. Erst nach einigen Stunden Wanderung bin ich auf die Gruppe Juden gestoßen, die in Łowicz am Shabbatmorgen befreit worden waren. Sie nahmen mich in ihre Gruppe aber nicht auf, weil sie Angst hatten und bloß keine Unannehmlichkeiten haben wollten, [S. 15] da ich keinen Befreiungsschein hatte.
Um 7 Uhr morgens am Sonntag, den 24., erreichte ich Głowno. Die Straßen waren voll mit zerstörten Kutschen, Autos, private und militärische, Gepäck, Koffer, Beutel, Pelze, Mäntel und andere Kleidungsstücke. Auch Leichen und getötete Pferde gab es viele.
In Głowno habe ich nicht Halt gemacht. Das dortige Leben sah normal aus und die Stadt nicht stark beschädigt.
Ein Kilometer nach Głowno bemerkte ich einen Pabianicer, der auf einem Wagen fuhr. Er rief mich zu sich und nahm mich auf den Wagen, mit dem ich bis nach Stryków gefahren bin.
In Stryków habe ich gefrühstückt. Besondere Schäden habe ich dort nicht bemerkt.
Der Pabianicer mit dem Wagen blieb in Stryków, um sich auszuruhen. Weil ich in Eile war, nach Hause zu kommen, bin ich zu Fuß weiter.
Neun Kilometer vor Łódź traf ich einen Łódźer Kutscher, der drei christliche Passagiere hatte. Ich gab dem Kutscher ein Paket deutsche Zigaretten, und er nahm mich mit bis Łódź, wo ich um 11 Uhr morgens ankam.
Als ich von der Kutsche abstieg, warnten mich jüdische Frauchen, ich solle mich schnell verstecken, weil Juden für die Arbeit gefangen werden. Ich stieg direkt in die Tram Nr. 1, die auf den Straßen Brzezińska, Pabianicka, Kilińskiego, Napiórkowskiego bis zum Geyers Markt fährt. Dort bin ich in die Pabianicer Tram (von L.D.E.K.D.) eingestiegen und nach Hause nach Pabianice gefahren. Um 1 Uhr mittags bin ich zuhause angekommen.
In Pabianice blieb ich von Sonntag, den 24. September, bis Donnerstag, den 23. November 1939.
Am selben Tag noch habe ich mich mit Bekannten getroffen, die mir vom Treiben der Deutschen in Pabianice erzählten. Man warnte mich auch, ich sollte mich auf der Straße nicht zeigen, da die Deutschen Juden für die Arbeit fangen.
Wie man mir erzählte, haben die Deutschen in den ersten Tagen von Rosh Hashanah alle Juden aus ihren Häusern herausgeholt, sie gezwungen, die verschieden Schutzgräben, die man zur Zeit der Polen gegraben hatte, zuzuschütten. Man gab ihnen aber keine Arbeitsutensilien. [S. 16] Es war ein sehr regnerischer Tag und die Juden wurden gezwungen, mit den bloßen Händen im Schlamm zu graben.
Von der großen Masse an Juden suchte man zehn aus. Man stellte sie an die Wand der Kapelle (auf der Kaplitshner Straße) und befahl ihnen, schnell den Rabbi von Stadtsitz zu holen, sonst würden sie erschossen werden. Also rannten sie los und brachten den Rabbi Hershl Lebenhof. Die Deutschen folterten den Rabbiner fürchterlich: Zuerst haben sie ihn in eine Grube voll mit Wasser geworfen und den Juden, die arbeiteten, befohlen, ihn mit Sand zuzuschütten. Als er bis zur Hälfte mit Sand verschüttet war, haben die Menschen gefleht, dass man ihn rauslassen solle. Die Antwort kam sofort: Sie sollten ihn nicht ausgraben, sondern er solle allein herauskriechen. Mit Mühe und Not hat sich der Rabbiner ausgegraben. Nachdem er rausgekommen war, haben ihn die Deutschen geschlagen und gepeinigt, ihm den Bart abgeschoren.
Die zivilen Volksdeutschen dienten als Wegweiser und gaben den deutschen Militärleuten Hinweise. Sie halfen normalerweise beim Fangen für die Arbeit und zeigten den Deutschen, wer Juden sind, wo sie wohnen, wer reich ist etc. Ganz besonders hervorgetan in dieser Beziehung haben sich die folgenden Volksdeutschen:
Frayer – er war ein Wachmann in der Textilfabrik von dem Juden Elkhonen Heydakh. Dieser Frayer schnappte an Rosh Hashanah den Besitzer der Fabrik, bei dem er, Frayer, mit seinen drei Söhnen arbeitete (einer hieß Miesek – er war Ingenieur, und noch zwei – einer war Doktor und der andere ein Anwalt), zur Zwangsarbeit;
Kurtsmanovski – ein Webmeister in der Textilfabrik von dem Juden Mulke Tsolo (auf der Konstantynowska Straße);
Frank – besaß eigene Webstühle und stellte eigentlich Ware für den jüdischen Fabrikanten Feyvl Ber und Söhne her;
Krushel – ein Meister in der jüdischen Textilfirma “Peters” – Mariańska Straße 5–7.
Die Beziehung der Besatzer zu den Juden war sehr feindlich. In vielen jüdischen Firmen, in den größten, wurden Kommissare eingesetzt. Die Kommissare waren lokale Volksdeutsche. So wurde beispielsweise in die jüdische Textilfabrik von Feyvl Ber der einheimische Deutsche mit dem Namen Kvast (ein Kassierer in der deutschen Färberei “Dobrzenka”) als Kommissar eingesetzt; in die jüdische Manufakturfirma von Yankev [S. 17] Poznanski wurde ein Bruder des schon genannten Kvast eingesetzt; und in die Manufakturfirma von Frau R. Shtokvenski wurde der Deutsche Heynik (er war in dieser Firma der Buchhalter gewesen) eingesetzt.
Man raubte viele jüdische Geschäfte aus. Ich weiß von folgenden Firmen: Herman Grinshteyn (Piotr Skargo Straße 33, ehemals Tushner Straße), Moyshe Pukat und Alter Grinshteyn (Kościelna Straße 9) und andere. Die Ware wurde üblicherweise auf Autos geladen und in eine unbekannte Richtung geschickt.
In die Manufakturfirma von Leybush Tsyekhanovski und Koyfman Yelinovitsh kam eine polnische Frau hinein, um etwas zu kaufen, konnte sich aber nicht auf einen Preis einigen. Sie ging dann raus, rief deutsche Gendarmen zu sich und erzählte ihnen, dass die Juden sich weigerten, Ware zu verkaufen, weil die Russen bald einmarschieren. Die Deutschen schossen daraufhin etliche Male im Geschäft in die Luft und nahmen Leybush Tsyekhanovski und seinen Sohn Sheye fest. Man führte sie in den Arrest. Man hat sie dort sehr stark geschlagen. Nach zwei Tagen im Arrest hat man den alten Tsyekhanovski in einem hoffnunglosen Zustand ins Krankenhaus überführt.
Am 15. November wurden in den Straßen von der jüdischen Gemeinde Meldungen auf Deutsch mit dem folgenden Inhalt plakatiert: Der Kaliszer Landrat hat eine Verordnung veröffentlicht, dass Juden das jüdische gelbe Abzeichen auf dem rechten Arm tragen müssen – 10 Zentimeter breit. Juden ist es erlaubt, auf der Straße von 8 Uhr morgens bis 5 Uhr abends zu sein; nach 5 Uhr ist es Juden, die im gleichen Haus leben, verboten, ihre Nachbarn zu besuchen – man muss in seiner eigener Wohnung sein; wen auch immer man in einem fremden Haus finde, der wird erschossen. 66Deutsche Militärbehörden im besetzten Polen begannen im Herbst 1939 damit, Jüdinnen*Juden Ausgangssperren aufzuerlegen und sie zu zwingen, sich mit gelben Abzeichen auf dem rechten Arm kenntlich zu machen. Diese Anweisung in einzelnen Gebieten des besetzten Polens ging dem allgemeinen Befehl zum Tragen des ‚Judensterns‘ im Deutschen Reich und den besetzten Gebieten ab 01. September 1941 voraus.
Am Shabbat, den 18. November, am ersten Tag des Tragens des gelben Zeichens, hat man von früh morgens an sehr viele Juden auf den Straßen gesehen – mehr als gewöhnlich. Es war eine Art Demonstration: Seht, wir schämen uns nicht dafür, dass wir Juden sind.
An diesem Tag, am Shabbatmorgen, hat man in der Ruine der altstädtischen Synagoge (auf der Synagogengasse [Bóźniczna] 4) einen toten zivilen Deutschen gefunden. In der Stadt kam es zu Unruhen, weil man dachte, dass man nun mit den Juden abrechnen würde. Die Juden nahmen den Toten aus der Synagoge raus und haben ihn ins Krankenhaus getragen. Dort wurde festgestellt, dass er sich mit Spiritus vergiftet hat. Man hat in den [S. 18] Kleidungsstücken des Toten eine nicht ausgetrunkene Flasche Spiritus gefunden. Die Juden haben schon freier aufgeatmet.
Vertreter der jüdischen Gesellschaft gegenüber den deutschen Autoritäten war die durch die Deutschen nominierte jüdische Gemeindeversammlung. Die Bestimmten waren: der Anwalt Shapiro, der Anwalt Yitskhok Alter, der Referendar Lolek Urbakh, Shmelke Shteynhorn (Händler), Volf Velinovitsh (ehemaliger Expedient der Firma Krushe-Ende) und Kaplan. Sie mussten jeden Tag 50 Juden für die Arbeit zur Verfügung stellen. Wenn die Zahl verfehlt wurde, wurden diese Ratsmänner selber für die Arbeit herangezogen. Sie intervenierten auch regelmäßig bei den Autoritäten gegen verschiedene Erlasse.
Die Deutschen änderten die Namen einiger Straßen: Der Kościelna haben sie den Namen Kirchenstraße gegeben; Kapliczna – Kapellenstraße. Die Piłsudski Straße nannten sie Adolf Hitler Straße. Den Namen der Stadt insgesamt änderten die Deutschen von Pabianice auf Burgstadt (es gab dort ein Schloss von Königen Yangella und Yadviga).
Bevor ich Pabianice verlassen habe, gingen deutsche Gendarmen von einem jüdischen Haus zum nächsten und notierten die Einwohnerzahl. Es verbreitete sich deswegen das Gerücht, dass man die Juden aus der Stadt deportieren wird. So machte sich eine Delegation von Juden auf (Sheye Alter, Shmelke Shteynhorn und der Anwalt Shapiro), um den Erlass zu stoppen. Sie haben erreicht, dass die Juden bleiben können, wenn sie eine Abgabe von 3000 Zlotys einzahlen. Währenddessen wurde ein Teil der Stadt markiert, wo Juden wohnten – von der Warszawska Straße 25 bis 40 und von der Synagogengasse [Bóźniczna Straße] 2 bis 14 – und es wurde bekanntgegeben, dass Juden ab sofort dort nicht mehr leben durften. Diesen Teil hat man für die Deutschen aus den baltischen Ländern reserviert.
Am Tag meiner Abfuhr sind die Juden aus diesen Straßen ausgezogen. Ich persönlich habe einem meiner Verwandten geholfen, von der Warszawska Straße 37 in die Kapliczna Straße 9 umzuziehen.
Ich habe Pabianice am Donnerstag, den 23. November, verlassen.
Gefahren bin ich mit der Tram nach Łódź. Auf dem Bahnhof in Łódź hat man Juden keine Tickets verkauft. Also bin ich mit einem Wagen nach Stryków gefahren. Hinter Łódź habe ich das gelbe Zeichen abgenommen – dort musste man es schon [S. 19] nicht mehr tragen. In Stryków haben uns (sieben Juden) die Deutschen nackt ausgezogen und durchsucht. Man hat uns nichts weggenommen. Wir haben Fahrscheine für die Bahn nach Warschau bekommen.
Der Zug hat sich sehr langsam bewegt. Wir haben Stryków um 9 Uhr abends verlassen und kamen um 3 Uhr nachts in Łowicz an. In Łowicz hat man uns aus der Bahn genommen und in einem Gebäude festgesetzt. Dort hielt man uns fest bis 2 Uhr nachmittags. Dann sind wir weiter nach Warschau gefahren.
Von Warschau aus bin ich nach Małkinia gefahren. Mit dem Zug sind um die 5000 Juden gefahren, alle zu der russischen Grenze. In Małkinia befahl man allen Juden, auszusteigen, trieb und jagte sie, und setzte sie in einem Hof mit einem hölzernen Zaun fest. Von dem Druck der Menschenmasse ist der Zaun gebrochen. Dann fingen die Deutschen an, die Juden brutal zu schlagen und befahlen ihnen, in zehn Minuten den Zaun wieder aufzustellen.
Danach führte man alle Mann zu der Grenze. Männer in einer Gruppe separat von den Frauen. Vor der Grenze führte man uns alle in einen Hof und befahl allen Männern, die Hände zu heben. Man hat uns in dieser Pose fotografiert. Danach führte man alle zu der Durchsuchung. Man hörte ein schreckliches Geschrei. Dort befahl man den Juden, sich nackt auszuziehen. Man hat nach verstecktem Geld, Schmuck etc. gesucht. Die Frauen waren nicht dort. Wir trafen sie auf der anderen Seite. Die Frauen haben erzählt, dass auch sie eine schreckliche Durchsuchung durchmachen mussten – man hat bei den Frauen sogar in den Geschlechtsorganen gesucht.
Bei der Grenze trafen wir auf sehr viele Juden, die dort schon fünf bis sechs Tage verharrten. Es war unheimlich schwer, die Grenze zu überqueren. Die Sowjets haben Grenzüberquerungen nicht erlaubt. Letztlich ist es mir gelungen, die Grenze zu überqueren. Dann sind wir durch Białystok nach … gekommen.
Unterschrieben von: Chaim-Leyb D.
Chaim-Leyb D. wurde am 21. Dezember 1939 vom „Komitee zum Sammeln von Material über die Zerstörung jüdischer Gemeinden in Polen 1939“ im litauischen Vilnius interviewt. Er war 21 Jahre alt und stammte aus dem polnischen Pabianice, einem Vorort von Łódź, wo er als Monteur von Webstühlen arbeitete. Nach dem deutschen Angriff auf Polen floh er mit fast der gesamten Stadtbevölkerung zunächst zu Fuß nach Warschau, wo er die Zeit vor der deutschen Besatzung und die Versuche, die Stadt zu verteidigen, erlebte und unterstützte. Er erzählt unter anderem von der Rolle, die der Bund, eine von 1897 bis 1935 in Osteuropa aktive jüdische Arbeiterbewegung, dabei spielten. Auch Herman Kruk war Bund-Aktivist in Warschau und berichtet von seiner verworrenen Flucht aus der Stadt.
Nach mehreren längeren Festnahmen bei seinen Weiterfluchtversuchen durch das chaotische besetzte Polen, während derer Chaim-Leyb D. unter Hunger, Gewalt und Zwangsarbeit litt, entschied er sich, in seinen Heimatort zurückzukehren, nur um sich dort aufgrund des brutalen antisemitischen deutschen Besatzungsregimes für eine erneute Flucht Richtung Osten zu entscheiden, die in Vilnius endete.
Insgesamt legte Chaim-Leyb D. über 5000 Kilometer, meist zu Fuß, zurück. Über sein weiteres Schicksal ist nichts bekannt. Sein Bericht wurde im Film „Flucht durch Polen“ verarbeitet, welcher im Rahmen des We Refugees Archiv Projekts entstand.
Komitet tsu zamlen materialn vegn yidishn khurbn in Poyln 1939 (Komitee zum Sammeln von Material über die Zerstörung jüdischer Gemeinden in Polen 1939)
Wiener Library Document Section 532, Series 1, frames 0013–0
Übersetzung aus dem Jiddischen ins Deutsche © Minor Kontor.
Kurz nach dem deutschen Überfall auf Polen am 1. September 1939 wurde aufgrund des drohenden deutschen Vorstoßes auf Warschau der Abzug der polnischen Regierung in Richtung Osten schon in der ersten Kriegswoche beschlossen. Auch die Rettung der polnischen Presse war Teil der Evakuierungspläne.
Am 8. Februar 1940 begab sich Pese R. für ein Interview ins Büro des „Komitees zum Sammeln von Material über die Zerstörung jüdischer Gemeinden in Polen 1939“ im litauischen Vilnius. Sie war eine von vielen polnisch-jüdischen Geflüchteten, die in Vilnius Zuflucht gefunden hatten.
Chaim-Leyb D. wurde am 21. Dezember 1939 vom „Komitee zum Sammeln von Material über die Zerstörung jüdischer Gemeinden in Polen 1939“ im litauischen Vilnius interviewt.
Unter den weit über 10.000 Jüdinnen*Juden, die in Folge des deutschen Überfalls auf Polen im September 1939 in Vilnius strandeten, befand sich auch der Bibliothekar und politische Aktivist Herman Kruk aus Warschau. Seine einzigartigen Tagebuchaufzeichnungen und Presseberichte zeichnen das Mosaik der heterogenen Geflüchtetengesellschaft seit Kriegsbeginn nach.
In der Nacht vom 5. auf den 6. September 1939, nur wenige Tage nach dem deutschen Angriff auf Polen, entschied sich eine Gruppe jüdischer…
Mendel Balberyszski (1894–1966) stammte gebürtig aus Vilnius, lebte bei Ausbruch des Zweiten Weltkrieges jedoch schon seit über einem Jahrzehnt in Łódź. Nach einer fast…
Polnisch-jüdische geflüchtete Journalist*innen und Schriftsteller*innen beim Abendessen in ihrer Unterkunft in der Sadowa Straße 9, 1939/40.
Am 8. Februar 1940 begab sich Pese R. für ein Interview ins Büro des „Komitees zum Sammeln von Material über die Zerstörung jüdischer Gemeinden…
Benzion Benshalom erzählt vom von Nöten geprägten Alltag der Geflüchteten in Vilnius und ihren Sorgen um die Maßnahmen der litauischen Behörden, aber auch von…
In den Kriegswirren schaffte es Moyshe Mandelman (1895–1963) 1940 nach Vilnius. Insbesondere die lokale jüdische Hilfstätigkeit und Unterstützung, die er als Geflüchteter erfuhr, beeindruckten…
In der Nacht vom 5. auf den 6. September 1939, nur wenige Tage nach dem deutschen Angriff auf Polen, entschied sich eine Gruppe jüdischer…
4
Fotoserie von Bolesława und Edmund Zdanowscy
