We Refugees Archive

פּראָטאָקאָל נומבער 171

1940–2–8

פּעסע ר. סוּװאַלק

הויז־אײגנטימערין

איצט: װילנע.

דעם 4־טן אָדער 5־טן אָקטאָבער 1939 האָבן די רוסן פֿאַרלאָזט סוּװאַלק. פֿאַרן פֿאַרלאָזן די שטאָט האָבן זײ אויפֿן מאַגיסטראַט־פּלאַץ פֿײַערלעך איבערגעגעבן די שטאָט די פֿאָרשטײער פֿון דער דײַטשער אַרמײ, דערנאָך זענען גרעסערע דײַטשע אַרמײ־אָפּטײלונגען אַרײַן קײן סוּװאַלק.

די ערשטע צװײ־דרײַ טאָג האָבן די דײַטשן זיך פֿאַרהאַלטן רויִק און קײנעם נישט געטשעפּעט. זײ האָבן בלויז אַרויסגעגעבן פֿאַראָרדענונגען, אַז טרעפֿנדיק אַ דײַטשן זעלנער אויף דער גאַס, דאַרפֿן די ייִדן אַראָפּגײן פֿון טראָטואַר און ציען דעם הוט. גלײַכצײַטיג האָבן זײ אויך פֿאַראָרדנט צו עפֿענען אַלע קראָמען.

די אײַנװוינער האָבן גלײַך געעפֿנט די קראָמען. די דײַטשן זענען דאַן אַרײַן אין אַלע ייִדישע געשעפֿטן, צוגענומען פֿון דער קאַסע דאָס באַרע געלט, אַרויסגעטריבן די אײַגנטימער און פֿאַרשלאָסן די געװעלבער, צונעמענדיק צו זיך די שליסלען. די קריסטלעכע געשעפֿטן האָט מען נישט גערירט.

מײַן שװעסטער־קינד געניע װינער האָט געהאַט אַ גרעסער גאַלאַנטעריע־געשעפֿט אויף קאַשטשיושקאַ־גאַס 10 (איצט – „גענעראַל בראַנט־שטראַסע“). איר מאַן איז אַװעק אין דער פּוילישער אַרמײ און אומגעקומען בײַ װאַרשע, און זי איז געבליבן אַן אלמנה מיט צװײ קלײנע קינדער. די דײַטשן זענען, פּונקט װי צו אַנדערע, אַרײַן אויך צו איר אין געשעפֿט, צוגענומען פֿון דער קאַסע אײניקע טויזנט זלאָטעס, װי אויך די גאַנצע סחורה. מײַן קוזינע איז אַװעק צום דײַטשן הויפּטמאַן און געבעטן איר כאָטש צוריקצוגעבן דאָס באַרע געלט, װײַל זי איז אַן עלנטע אלמנה מיט צװײ תּיומים. דער הויפּטמאַן האָט איר געװאָלט צוריקצאָלן 30 זלאָטעס, און װען זי האָט גענומען װײנען, טענהנדיק, אַז זי װעט מיט אַזאַ נישטיקער סומע גאָרנישט קענען אויפֿטון, האָט יענער ציניש געענטפֿערט: „איר קאָנט פֿאַר דעם געלט קויפֿן אַ שטריק און זיך אויפֿהענגען“.

[ז‘ 2]

איך אַלײן האָב אין מײַן הויז געהאַט אַ געשעפֿט פֿון זיסװאַרג, פֿרוכטן און װײַנען. די ערשטע טעג האָבן מיך די דײַטשן נישט געטשעפּעט, מײנענדיק, אַז דאָס איז אַ קריסטלעך געשעפֿט. שפּעטער אָבער זענען זײ אַרײַן צו מיר אין געשעפֿט און צוגענומען בײַ מיר די גאַנצע סחורה. מ’האָט אויך דורכגעפֿירט רעװיזיעס בײַ מיר אין שטוב, זוכנדיק גאָלד און סחורות.

די דײַטשן האָבן באַלד נאָך זײער אַרײַנקומען אין שטאָט אַרויפֿגעלײגט אויף די ייִדישע אײגנטימער פֿון הײַזער קאָנטריבוציעס. פֿון מיר האָט מען געפֿאָדערט 20 טויזנט מאַרק, אויף װעלכע איך האָב געגעבן אַקאָנטאָ 800 גילדן.

די ייִדן זענען גאַנצע טעג געװען פֿאַרשלאָסן בײַ זיך אין די װוינונגען, װײַל אויף דער גאַס האָט מען זײ געכאַפּט צו די שמוציקסטע אַרבעטן. מען האָט אויך נישט געשוינט פֿרויען און קינדער.

די דײַטשן האָבן אויך גענומען גײן איבער די רײַכע ייִדישע הײַזער און אויסראַבירט אַלץ, װאָס האָט זיך נאָר געלאָזט. פֿיל ייִדן, נישט קאָנענדיק מער אויסהאַלטן, האָבן גענומען לויפֿן אין די סאָװיעטישע געביטן.

אין די ערשטע טעג פֿון חודש דעצעמבער האָבן די דײַטשן פּלוצים אַרויסגעגעבן אַ פֿאַראָרדענונג, אַז די ייִדן זאָלן זיך אָנגרײטן אויף 3 טאָג שפּײַז. אין שטאָט איז געװאָרן אַ מהומה. מ’האָט נישט געװוּסט, װאָס דאָס זאָל באַטײַטן. איך בין אַרויס אין שטאָט, כּדי צו מאַכן די אײַנקויפֿן, אָבער גײענדיק האָב איך באַמערקט, װי די דײַטשע פּאָליצײַ פֿירט ייִדן, ייִדישע פֿרויען און קינדער – די מהומה איז געװאָרן נאָך גרעסער. מ’האָט אָנגעהויבן צושמועסן, אַז מ’װעט אַלע ייִדן אַרויסטרײַבן פֿון שטאָט און זײ אַװעקשיקן אין לובלינער רעזערװאַט. איך בין גלײַך אַװעק צו זיך אַהײם און גענומען זיך און די קינדער גרײטן צו דער רײַזע. באַלד איז צו מיר אַרײַנגעלאָפֿן אַ קריסטלעכע שכנטע און מיר געזאָגט, אַז די דײַטשן גײען שוין צו מיר. דורך אַ הינטערטיר האָב איך מיט די קינדער נאָך באַװיזן צו אַנטלויפֿן פֿון שטוב און זיך באַהאַלטן אין קעלער.

נישט אַלע האָבן אָבער געהאַט אַזאַ „גליק“. הונדערטער ייִדן מיט זײערע פֿאַמיליעס זענען דורך די דײַטשן געטריבן געװאָרן אין שול־הויף. מ’האָט זײ נישט דערלויבט מיטצונעמען קײן באַגאַזש, שלאָגנדיק מיט נאַהײַקעס די אַלטע און שװאַכע, אויב זײ האָבן נישט געקאָנט אַזוי שנעל גײן.

איך מיט די קינדער בין געלעגן אין קעלער ביז 3 בײַנאַכט. דאַן האָט אַ

[ז‘ 3]

באַקאַנטער קריסט מיך אַרויסגעפֿירט. אין מײַן װוינונג בין איך שוין נישט אַרײַן. די דײַטשן האָבן אין דער צװישנצײַט זי געהאַט פֿולשטענדיק אויסראַבירט און נאַכער פֿאַרחתמעט די טירן.

דורך הינטערװעגן בין איך צוזאַמען מיט די קינדער געלאָפֿן און אויפֿן װעג געטראָפֿן פֿיל באַקאַנטע, װאָס עס האָט זיך זײ אויך אײַנגעגעבן אויסצובאַהאַלטן זיך פֿון די דײַטשן. מיר זענען אָנגעקומען אין אַ דאָרף 4 קילאָמעטער הינטער סוּװאַלק און דאָרט זענען מיר געװען באַהאַלטן 2 טעג.

אין דעם דאָרף האָבן מיר שפּעטער באַקומען אַ פֿור און צוגעפֿאָרן צו דער ליטװישער גרענעץ אין דאָרף מײַדאַני. מיר זענען געפֿאָרן 2 טעג, װײַל פֿאָרן האָט מען געקאָנט נאָר בײַנאַכט. בײַטאָג האָבן די דײַטשן פּאַטרולן פֿאַרהאַלטן און צוריקגעשיקט קײן סוּװאַלק.

סך־הכל זענען מיר געװען בײַ דער ליטװישער גרענעץ אַן ערך 50 פּערזאָן. די איבעריקע סוּװאַלקער ייִדן – אַן ערך פֿון 3 טויזנט פּערזאָן, זענען אַרעסטירט געװאָרן דורך די דײַטשן און אָפּגעשיקט אין לובלינער קאַנט. 10 פּערזאָן האָבן אין לעצטן טאָג זיך געראַטעװעט, לויפֿנדיק צו דער סאָװיעטישער גרענעץ 2 פֿון זײ – אַ פֿרוי דינה מאַריאַמפּאָלסקי און קילטשינסקי – אַן עקספּעדיטאָר – זענען טראַגיש אומגעקומען. דאָס שיפֿל מיט װעלכן זײ האָבן געװאָלט אַריבער דעם טײַך װאַרטאַ, האָט זיך איבערגעדרײט און זײ זענען דערטרונקען געװאָרן.

מיר װידער, װאָס זענען געקומען צו דער ליטװישער גרענעץ, האָבן זיך דרײַ װאָכן געװאַלגערט אין „קײנעמס לאַנד“, בײַ שרעקלעכע באַדינגונגען. קאָטלינקסקאַ, אַן עלטערע פֿרוי, איז דאָרט קראַנק געװאָרן און געשטאָרבן. מ’האָט זי אויך קובֿר געװען אין „קײנעמס לאַנד“. בלומבערג, אײַגנטימער פֿון אַ גרויס גלאָז־געשעפֿט, איז באַגאַנגען זעלבסטמאָרד, און זײַן פֿרוי איז פֿון צרות משוגע געװאָרן. אויך דער דענטישט שטערן פֿון סוּװאַלק איז משוגע געװאָרן.

בײַ דער ליטװישער גרענעץ האָבן די דײַטשן אַרעסטירט מיך מיט מײַן טאָכטער און צוגענומען בײַ מיר דאָס גאַרע געלט, װאָס איך האָב געהאַט, און נאָכער אונז אַװעקגעשיקט צוריק קײן סוּװאַלק.

װען כ’בין געקומען קײן סוּװאַלק, האָבן די דײַטשן מיך געװאָלט אָפּשיקן קײן לובלין. אָבער נאָך פֿיל תחנונים און בקשות האָבן די דײַטשן מיך און מײַן טאָכטער צוריקגעפֿירט צו דער ליטװישער גרענעץ, און דאָס מאָל האָט זיך מיר אײַנגעגעבן אָנצוקומען קײן ליטע.

[ז‘ 4]

זײַענדיק צום צװײטן מאָל אין סוּװאַלק, האָב איך זיך דערװוּסט, אַז אין שול זיצן נאָך אַרעסטירט 60 ייִדן, װאָס דאַרפֿן אָפּגעשיקט װערן קײן לובלין. די ייִדן זענען דאָרט ממש אויסגעגאַנגען פֿון הונגער. דערבײַ האָבן די ייִדן פֿון קאַלװאַריע (ליטע) זײער פֿיל געטון. זײ האָבן געשיקט ספּעציעלע שליחים קײן סוּװאַלק. און די לעצטע האָבן אײנציקװײַז אַרויסגעראַטעװעט די ייִדן און זײ איבערגעפֿירט קײן ליטע. בכּלל האָבן די ייִדן אין קאַלװאַריע זײער פֿיל געטון פֿאַר די ייִדישע פּליטים פֿון סוּװאַלק.

אונטערגעשריבן: פּ.ר.

Protokoll Nummer 171

08.02.1940

Pese R., Suwałki

Hauseigentümerin.

Jetzt: Vilnius.

Am 04. oder dem 05. Oktober 1939 haben die Russen Suwałki verlassen. Bevor sie die Stadt verließen, haben sie den Vorstehern der deutschen Armee am Magistratsplatz feierlich die Stadt übergeben. Danach haben größere deutsche Einheiten Suwałki betreten.

Die ersten zwei, drei Tage haben die Deutschen sich ruhig verhalten und nichts unternommen. Sie haben bloß einige Dekrete veröffentlicht laut denen, wenn Juden einen deutschen Soldaten auf der Straße treffen, sie vom Gehsteig herabtreten und den Hut ziehen müssen. Gleichzeitig haben sie auch den Befehl gegeben, alle Geschäfte zu öffnen.

Die Einwohner haben sogleich die Geschäfte geöffnet. Die Deutschen sind dann in alle jüdischen Geschäfte hinein, haben alles Bargeld aus den Kassen genommen, die Eigentümer verwiesen und die Räume verschlossen, nachdem sie die Schlüssel an sich genommen hatten. Die christlichen Geschäfte hat man nicht angerührt.

Meine Cousine Genia Winer hatte ein großes Herrenmodegeschäft auf der Kashtshyukastraße 10 (jetzt: General Bransch-Straße). Ihr Mann ist mit der polnischen Armee fort und bei Warschau ums Leben gekommen, und sie ist als Witwe mit zwei kleinen Kindern zurückgeblieben. Die Deutschen sind, genau wie bei den anderen, auch zu ihr ins Geschäft gegangen, haben aus der Kasse einige tausend Złoty sowie alle Waren genommen. Meine Cousine ist zum deutschen Hauptmann gegangen und hat ihn gebeten, ihr zumindest das Bargeld zurückzugeben, weil sie eine arme Witwe mit zwei Waisen ist. Der Hauptmann war bereit, ihr 30 Złoty zurückzugeben. Und als sie zu weinen anfing, klagend, dass sie mit so einer nichtigen Summe nichts würde verrichten können, entgegnete jener zynisch: „Sie können sich ja von dem Geld einen Strick kaufen und sich damit aufhängen.“

[Seite 2]

Ich selbst hatte in meinem Haus ein Geschäft für Süßwaren, Früchte und Wein. Am ersten Tag haben mich die Deutschen aufgrund der Annahme nicht gestört, dass es ein christliches Geschäft sei. Später aber sind sie zu mir ins Geschäft gekommen und haben die ganze Ware an sich genommen. Man hat auch bei mir zuhause eine Durchsuchung durchgeführt und nach Gold und Waren gesucht.

Die Deutschen haben bald nach ihrem Einmarsch in die Stadt den jüdischen Hauseigentümern Steuern auferlegt. Von mir selbst haben sie 20 Tausend Mark eingefordert, von denen ich einen Vorschuss von 800 Gulden gab.

Die Juden haben sich ganze Tage lang in ihren Wohnungen eingesperrt, weil man sie auf der Straße zu den schmutzigsten Arbeiten geschnappt und dabei auch Frauen und Kinder nicht geschont hat.

Die Deutschen sind auch in die reichen jüdischen Häuser gegangen und haben dort alles geraubt, was nur ging. Viele Juden, die dies nicht mehr aushalten konnte, haben begonnen, in die sowjetischen Gebiete zu fliehen.

Am ersten Tag des Monats Dezember haben die Deutschen plötzlich ein Dekret veröffentlicht, wonach Juden für drei Tage Nahrung lagern sollten. In der Stadt hat es Unruhen gegeben. Man wusste nicht, was das bedeuten sollte. Ich bin raus in die Stadt, um die Einkäufe zu machen, aber auf dem Weg merkte ich, wie die deutschen Polizisten Juden abführten, jüdische Frauen und Kinder – da ist die Unruhe noch größer gewesen. Es fingen Gerüchte an, dass man alle Juden aus der Stadt vertreiben und sie ins Lublin-Reservat schicken wird. Ich bin gleich zu mir nach Hause zurückgekehrt und habe begonnen, mich und die Kinder auf die Reise vorzubereiten. Bald kam eine christliche Nachbarin zu mir hereingelaufen und sagte mir, dass die Deutschen schon auf dem Weg zu mir seien. Durch eine Hintertür konnte ich mit meinen Kindern aus der Wohnung entkommen und mich im Keller verstecken.

Nicht alle haben aber so ein „Glück“ gehabt. Hunderte von Juden wurden mit ihren Familien von den Deutschen in den Hof der Synagoge getrieben. Man hat ihnen nicht erlaubt, irgendein Gepäck mitzunehmen, und die Alten und Schwachen mit der Peitsche geschlagen, wenn sie nicht so schnell gehen konnten.

Ich habe mit den Kindern bis 3 Uhr nachts im Keller gelegen. Dann hat ein christlicher Bekannter mich herausgeführt.

[Seite 3]

In meine Wohnung bin ich schon nicht mehr hineingegangen. Die Deutschen hatten sie in der Zwischenzeit vollständig geplündert und danach die Türen versiegelt.

Über Umwege bin ich mit meinen Kindern fortgelaufen und habe auf dem Weg viele Bekannte getroffen, die es auch geschafft hatten, sich vor den Deutschen zu verstecken. Wir kamen in einem Dorf 4 Kilometer hinter Suwałki an und haben uns dort für zwei Tage versteckt.

In dem Dorf bekamen wir später die Möglichkeit, an die litauische Grenze in das Dorf Madani zu fahren. Wir fuhren zwei Tage lang, weil man nur nachts fahren konnte. Bei Tag haben die deutschen Patrouillen [alle] aufgehalten und zurück nach Suwałki geschickt.

Letztlich waren wir an der litauischen Grenze circa 50 Personen. Die übrigen Juden aus Suwałki – ungefähr 3000 Personen – wurden von den Deutschen gefangengenommen und in die Region Lublin geschickt.  Zehn Personen haben sich am letzten Tag gerettet, indem sie die sowjetische Grenze überquerten. Zwei von ihnen – eine Frau namens Dine Maryampolsky und Keltshinski –  ein Expedient – sind tragisch ums Leben gekommen. Das Bötchen, mit dem sie über den Fluss Warta [?] wollten, ist gekentert und sie ertranken.

Wir wiederum, die an die litauische Grenze gekommen sind, sind drei Wochen lang im „Niemandsland“ umhergeirrt, unter schrecklichen Bedingungen. Kotlinska, eine ältere Frau, ist dort krank geworden und gestorben. Man hat sie im „Niemandsland“ begraben. Blumberg, der Eigentümer eines großen Glasgeschäfts, hat Selbstmord begangen, und seine Frau ist vor Verzweiflung verrückt geworden. Auch der Zahnarzt Shtern aus Suwałki ist verrückt geworden.

An der litauischen Grenze haben die Deutschen mich und meine Tochter festgenommen, mir das ganze Geld abgenommen, was ich bei mir hatte, und uns dann zurück nach Suwałki geschickt.

Als ich nach Suwałki kam, wollten die Deutschen mich nach Lublin schicken. Aber nach viel Bitten und Flehen haben die Deutschen mich und meine Tochter zurück zur litauischen Grenze geschickt und dieses Mal habe ich es geschafft, nach Litauen zu kommen.

[Seite 4]

Als ich zum zweiten Mal in Suwałki war, habe ich herausgefunden, dass in der Synagoge noch 60 Juden gefangen saßen, die darauf warteten, nach Lublin geschickt zu werden. Die Juden sind dort wirklich vor Hunger umgekommen. Derweil haben die Juden von Kalvarija (Litauen) viel unternommen. Sie haben Sondergesandte nach Suwałki geschickt. Und die letzten haben die Juden einzeln hinausgerettet und sie nach Litauen gebracht. Überhaupt haben die Juden in Kalvarija sehr viel für die jüdischen Flüchtlinge aus Suwałki getan.

Gezeichnet: P. R.

Am 8. Februar 1940 begab sich Pese R. für ein Interview ins Büro des Komitees zum Sammeln von Material über die Zerstörung jüdischer Gemeinden in Polen 1939 im litauischen Vilnius. Sie war eine von vielen polnisch-jüdischen Geflüchteten, die in Vilnius Zuflucht gefunden hatten. In ihrem Interview erzählt Pese über ihre Erfahrungen der Flucht vor den deutschen Besatzern und die erlebten nationalsozialistischen Verbrechen. Dieses Interview bietet auch die Grundlage für den im Rahmen des We Refugees Archive entstandenen Film „Niemandsland“.

Pese R. sowie knapp drei Tausend weiteren jüdischen Suwałker*innen gelang Anfang 1940 die Flucht nach Litauen. Doch nicht alle hatten so viel Glück: Während die Deutschen jüdische Pol*innen der Region massenweise in den Raum Lublin deportierten und sie ermordeten, starben andere auf der Flucht.

Im „Niemandsland“ nahe Suwałki wagten viele die riskante Grenzüberquerung nach Litauen, die sie oft das Leben kostete, andere nahmen sich hier aus Verzweiflung das Leben oder wurden buchstäblich wahnsinnig. In einem Bericht einer Kommission unterschiedlicher jüdischer Hilfsorganisationen wird die verzweifelte Lage dieser Menschen beschrieben.

Mit ihrem Interview steuerte Pese R. essenziell dazu bei, die deutschen Verbrechen in Polen für die Nachwelt zu dokumentieren. Ihr weiteres Schicksal ist ungewiss. Wagte sie in Vilnius einen temporären Neuanfang? Gelang es ihr, weiterzufliehen, bevor Deutschland Litauen im Juni 1941 besetzte und die jüdische Bevölkerung fast vollständig ermordete?

Die alteingesessene jüdische Gemeinde Suwałkis wurde im Holocaust zerstört und existierte nach dem Zweiten Weltkrieg nicht mehr. Nur der jüdische Friedhof erinnert noch heute an die jüdische Geschichte der Stadt.

Originaltext auf Jiddisch:

Komitet tsu zamlen materialn vegn yidishn khurbn in Poyln 1939 (Komitee zum Sammeln von Material über die Zerstörung jüdischer Gemeinden in Polen 1939). 08.02.1940. Wiener Library Document Section 532, Series 1, frames 0084–0087

Übersetzung aus dem Jiddischen ins Deutsche © Minor Kontor.